उच्चतर अशा अतिमानसिक स्थितीप्रत उत्क्रांतीला घेऊन जाणाऱ्या, अतिमानसिक किंवा विज्ञानमय जीवांचे जीवन, म्हणजे ‘दिव्य जीवन’ असे यथार्थपणे म्हणता येईल. कारण ते जीवन दिव्यत्वामधील जीवन असेल; भौतिक जीवनामध्ये आविष्कृत झालेल्या, आध्यात्मिक दिव्य प्रकाशाच्या, शक्तीच्या आणि आनंदाच्या प्रारंभाचे ते जीवन असेल. हे जीवन मानसिक मानवी पातळी ओलांडून पलीकडे जात असल्यामुळे, ‘आध्यात्मिक आणि अतिमानसिक अतिमानवाचे जीवन’ असे या जीवनाचे वर्णन करता येईल.

परंतु अतिमानवत्वाच्या भूतकालीन किंवा वर्तमान संकल्पनांशी, त्याची गल्लत करता कामा नये. कारण, आजवरच्या सर्व संकल्पना या अतिमानवत्वाबद्दल असलेल्या ‘मानसिक कल्पनां’मध्ये मोडतात.

अतिमानवत्वाच्या ‘राक्षसी’ कल्पना :

विस्तारित झालेल्या व्यक्तिमत्त्वाच्या साहाय्याने, सामान्य मानवी पातळी ओलांडून वर जाणे, केवळ प्रतलाच्या दृष्टीनेच नव्हे तर, एकाच प्रतलावरील श्रेणींमध्येसुद्धा मानवी पातळी ओलांडून जाणे; पुष्ट झालेला आणि अतिशयोक्त अहंकार, मनाची वाढलेली शक्ती, प्राणिक शक्तीची वाढलेली ताकद, मानवी अज्ञानाच्या शक्तींचे अधिक सुधारित किंवा सघन आणि प्रचंड अतिशयोक्त असे रूप या साऱ्याचा समावेश अतिमानवत्वाच्या या ‘मानसिक’ कल्पनांमध्ये होतो. या गोष्टींप्रमाणेच, मानवावर अतिमानवाने बलपूर्वक वर्चस्व गाजविण्याची कल्पना देखील सामान्यतः यामध्ये अंतर्भूत केली जाते. परंतु, ही तर अतिमानवत्वाची नित्शेची (जर्मन तत्त्वज्ञ) संकल्पना ठरेल. फारफार तर त्यातून, (नित्शेने वर्णन केलेल्या) गोऱ्या कातडीच्या पशुचे किंवा काळ्या पशुचे किंवा कोणत्याही आणि सर्वच पशुंचे राज्य; एक प्रकारे, रानवट ताकदीकडे, बळाकडे आणि क्रौर्याकडे परतणे असा अर्थबोध होईल. परंतु मग ही उत्क्रांती असणार नाही; तर ते पुन्हा एकदा जुन्या आवेशयुक्त क्रूराचाराकडे वळणे ठरेल.

अन्यथा, मानवाचे स्वतःला ओलांडून, स्वतःच्या अतीत जाण्याचे जे शर्थीचे प्रयत्न चालू आहेत, त्या प्रयत्नामधून राक्षसाचा किंवा असुराचा उदय होण्यामध्ये त्याची परिणती होईल. मानवत्वाला
ओलांडण्याचे, त्याच्या अतीत जाण्याचेच प्रयत्न पण चुकीच्या दिशेने झालेले प्रयत्न असे त्याचे वर्णन करावे लागेल. स्वतःच्या तृप्तीसाठी, आत्यंतिक जुलमी किंवा अराजक शक्ती पणाला लावणारा, अत्यंत हिंसक आणि शिरजोर झालेला, मदोन्मत्त झालेला प्राणिक अहंकार, अशी ही अतिमानवाची ‘राक्षसी कल्पना’ ठरेल. परंतु महाकाय, पिशाच्च किंवा जगाचे भक्षण करणारा, राक्षस, जरी आजही अस्तित्वात असला, तरी तो गतकालीन युगधर्माचा भाग आहे. अशा प्रकाराचा मोठ्या प्रमाणावर उदय होणे म्हणजे सुद्धा प्रतिगामी उत्क्रांती ठरेल.

अतिमानवात्वाची ‘आसुरी’ कल्पना :

उग्र शक्तीचे प्रचंड प्रदर्शन, आत्म-जयी, आत्मधारक, अगदी ती तपस्व्याची आत्म-नियंत्रित मनःशक्ती आणि प्राणशक्ती का असेना, सामर्थ्यशाली, शांत किंवा थंड किंवा एकवटलेल्या ताकदीमुळे दुर्जयी झालेला, सूक्ष्म, वर्चस्ववादी, एकाच वेळी मानसिक व प्राणिक अहंकाराही उंचावलेला – हा अतिमानवात्वाचा ‘आसुरी’ प्रकार ठरेल.

परंतु भूतकाळामध्ये पृथ्वीने असे प्रकार पुरेसे अनुभवले आहेत आणि त्यांची पुनरावृत्ती करणे म्हणजे जुन्याच गोष्टी लांबविण्यासारखे होईल. या असुरांकडून किंवा राक्षसांकडून, तिला स्वतःच्या अतीत होण्याची कोणतीही शक्ती, तिच्या भविष्यासाठी खराखुरा लाभ होईल अशी कोणतीही शक्ती मिळण्याची शक्यता नाही. अगदी त्यातील महान किंवा असामान्य शक्तीसुद्धा पृथ्वीला केवळ तिच्या जुन्या कक्षेमध्येच अधिक विस्तृत परिघातच फिरवत राहतील. परंतु, आता जे उदयाला यावयास हवे ते अधिक कठीण पण अधिक सहज असे काही असावयास हवे.

खरे अतिमानवत्व :

तो आत्मसाक्षात्कार झालेला एक जीव असेल, आध्यात्मिक स्वची बांधणी झालेला जीव असेल, त्यामध्ये आत्माची प्रेरणा, आणि आत्म्याची गहनता असेल, त्यामध्ये त्याच्या प्रकाश, शक्ती आणि सौंदर्याची मुक्ती आणि सार्वभौमता असेल. तो मानवतेवर मानसिक आणि प्राणिक वर्चस्व गाजवू पाहणारा अहंकारी अतिमानव असणार नाही. अशा जीवाची स्वतःच्याच साधनांवर आत्मशक्तीची प्रभुता असेल. त्याचा स्वतःचा स्वतःवर ताबा असेल आणि आत्मशक्तीच्या योगे त्याचे जीवनावर प्रभुत्व असेल. उदयाला येण्यासाठी धडपडू पाहणाऱ्या दिव्यत्वेच्या प्रकटीकरणाद्वारे, एका नवीनच चेतनेच्या योगे, की ज्यामध्ये खुद्द मानवतेलाच, स्व-अतीत होणे गवसू शकेल; तिला आत्मपरिपूर्ती लाभू शकेल अशा एका चेतनेच्या योगे, त्याचे स्वतःवर आणि जीवनावर प्रभुत्व असेल. हेच एकमेव खरे अतिमानवत्व असेल आणि प्रकृतीच्या उत्क्रांतीमधील शक्यतेच्या कोटीतील हे एक खरेखुरे पुढचे पाऊल असेल.

– श्रीअरविंद
(CWSA 22 : 1104 -1105)

कनिष्ठ प्रतीच्या मानवप्रजातीमध्ये मनाकडून प्राणाकडे व शरीराकडे असे अधोमुखी गुरुत्वाकर्षण असते.

साधारण प्रतीच्या मानवप्रजातीचा मुक्काम हा, प्राण व शरीराने मर्यादित केलेल्या आणि त्यांच्याकडेच लक्ष ठेवून असणाऱ्या अशा मनामध्ये असतो.

सरस अशी मानवप्रजाती ही आदर्शवत् मनोवस्थेकडे, किंवा एखाद्या विशुद्ध संकल्पनेकडे, ज्ञानाच्या साक्षात् सत्याकडे आणि अस्तित्वाच्या उत्स्फूर्त सत्याप्रत उत्थापित होते.

परमोच्च मानवप्रजाती ही दिव्य परमानंदाप्रत उन्नत होते आणि तेथून ती त्याहून वर असलेल्या केवल सत् अणि परब्रह्माकडे ऊर्ध्वगामी होते अन्यथा, तिच्या कनिष्ठ सदस्यांना हा परमानंद लाभावा; तसेच स्वत:ला आणि मानवी जीवनातील इतरांना हे दिव्यत्व लाभावे म्हणून कार्यरत राहते.

ज्याने कनिष्ठ आणि वरिष्ठ गोलार्धामध्ये असलेला पडदा भेदला आहे; जो मानव त्याच्यामध्ये सद्यस्थितीत गुप्त असलेल्या उच्चतर वा दिव्य गोलार्धात वसती करतो, तो खरा अतिमानव आहे आणि तो या विश्वामधील क्रमश: होणाऱ्या ईश्वराच्या आत्माविष्करणाची शेवटची उत्पत्ती असेल; जडामधून चेतनेचा उदय होण्याची, ज्याला आज उत्क्रांतितत्त्व म्हणून संबोधले जाते त्याची ही शेवटची उत्पत्ती असेल.

या दिव्य अस्तित्वामध्ये, शक्तीमध्ये, प्रकाशामध्ये, आनंदामध्ये उन्नत होणे आणि त्याच्या साच्यामध्ये सर्व सांसारिक (mundane) अस्तित्व पुन्हा ओतणे, ही धर्माची सर्वोच्च अशी आकांक्षा आहे आणि हेच योगाचे व्यावहारिक ध्येय आहे. विश्वामध्ये ईश्वराचा साक्षात्कार घडविणे हे उद्दिष्ट आहे पण विश्वातीत असलेल्या ईश्वराचा साक्षात्कार झाल्याशिवाय, ते साध्य होऊ शकत नाही.

– श्रीअरविंद
(CWSA 12 : 102)

मानवाची महानता तो काय आहे ह्यामध्ये नसून, तो काय करू शकतो ह्यामध्ये सामावलेली आहे. मानव ही बंदिस्त अशी एक जागा आहे आणि जिवंत परिश्रमांची ती अशी एक गुप्त कार्यशाळा आहे की, ज्यामध्ये त्या ‘दिव्य कारागीरा’कडून अतिमानवता घडवली जात आहे आणि हेच मानवाचे खरेखुरे वैभव आहे.

पण यापेक्षाही एका अधिक महानतेमध्ये त्याचा प्रवेश झाला आहे. ती महानता अशी की, कोणत्याही कनिष्ठ प्रजातींना मिळाली नाही अशी एक परवानगी त्याला मिळालेली आहे. मानवामध्ये होणाऱ्या दिव्य परिवर्तनाचा जाणीवसंपन्न कारागीर बनण्याची, त्या परिवर्तनामध्ये थोड्याफार प्रमाणात सहभागी होण्याची परवानगी त्याला मिळालेली आहे. मात्र ही महानता त्याच्या देहामध्ये प्रत्यक्षात उतरावी याकरिता, म्हणजेच मानवी देहाचे अतिमानवामध्ये रूपांतर शक्य व्हावे याकरिता, मानवाची स्वेच्छापूर्वक संमती, त्याची एकदिश झालेली इच्छाशक्ती आणि त्याचा सहभाग यांची आवश्यकता आहे. मानवाची अभीप्सा ही पृथ्वीने त्या अतिमानसिक निर्मिकाला दिलेली हाक आहे.

जर पृथ्वी साद घालेल आणि तो परमश्रेष्ठ त्यास प्रतिसाद देईल तर, त्या भव्य आणि गौरवशाली रूपांतरणाची घटिका अगदी आत्तादेखील असू शकते.

– श्रीअरविंद
(CWSA 12 : 160)

प्रश्न : तुम्ही येथे असे सांगितले आहे की, “आपण कर्मबंधनाने बांधले गेलेलो असतो,” पण जेव्हा ईश्वरी कृपा कार्य करते तेव्हा ती कर्माचा निरास करते..

श्रीमाताजी : हो पूर्णपणे, ईश्वरी कृपा कर्माचा पूर्ण निरास करते. सूर्यासमोर लोणी ठेवले तर ते कसे वितळून जाईल तसे होते.

मी आत्ता तेच सांगत होते. जर तुमच्याकडे पुरेशी प्रामाणिक अभीप्सा असेल किंवा पुरेशी तीव्र प्रार्थना असेल, तर तुम्ही तुमच्यामध्ये असे ‘काहीतरी’ खाली उतरवू शकता की, ज्यामुळे प्रत्येक गोष्टच, अगदी प्रत्येक गोष्ट बदलून जाईल. खरोखर, प्रत्येक गोष्ट बदलून जाते.

म्हटले तर, एक अगदी साधे उदाहरण देता येईल; पण त्यामुळे तुम्हाला मुद्दा नीट समजेल. दगड अगदी यांत्रिकपणे खाली पडतो; समजा एखादी फरशी सैल झालेली आहे तर ती खाली पडेल, हो ना? पण जर समजा, प्राणिक वा मानसिक निर्धार असणारी एखादी व्यक्ती तिथून जात असेल; आणि तिला असे वाटले की, ती फरशी खाली पडू नये, आणि त्या व्यक्तीने जर हात पसरले तर ती फरशी त्या व्यक्तीच्या हातावर पडेल; पण ती खाली जमिनीवर पडणार नाही. तेव्हा, त्या दगडाची वा फरशीची नियती त्या व्यक्तीने बदललेली असते. येथे वेगळ्या प्रकारच्या नियतीवादाचा प्रवेश झालेला आहे. तो दगड आता कोणाच्यातरी डोक्यात पडण्याऐवजी, तो त्या व्यक्तीच्या हातावर पडतो आणि त्यामुळे कोणाचा जीव दगावत नाही.

येथे कमीअधिक अचेतन अशा यंत्रणेमध्ये एका वेगळ्या प्रतलावरील सचेतन इच्छाशक्तीचा हस्तक्षेप घडून आलेला असतो.

– श्रीमाताजी
(CWM 05 : 90-91)

मानवाची महानता तो काय आहे ह्यामध्ये नसून, तो काय करू शकतो ह्यामध्ये सामावलेली आहे. मानव ही बंदिस्त अशी एक जागा आहे आणि जिवंत परिश्रमांची ती अशी एक गुप्त कार्यशाळा आहे की, ज्यामध्ये त्या दिव्य कारागीराकडून अतिमानवता घडवली जात आहे आणि हेच मानवाचे खरेखुरे वैभव आहे.

पण यापेक्षाही एका अधिक महानतेमध्ये त्याचा प्रवेश झाला आहे. ती महानता अशी की, कोणत्याही कनिष्ठ प्रजातींना मिळाली नाही अशी एक संधी त्याला मिळालेली आहे. मानवामध्ये होणाऱ्या दिव्य परिवर्तनाचा जाणीवसंपन्न कारागीर बनण्याची, त्या परिवर्तनामध्ये थोड्याफार प्रमाणात सहभागी होण्याची परवानगी त्याला मिळालेली आहे.

मात्र त्याच्या देहामध्ये ही महानता प्रत्यक्षात उतरावी याकरिता, म्हणजेच मानवी देहाचे अतिमानवामध्ये रूपांतर शक्य व्हावे याकरिता, मानवाची स्वेच्छापूर्वक संमती, त्याची एकदिश झालेली इच्छाशक्ती आणि त्याचा सहभाग यांची आवश्यकता आहे. त्याची ‘अभीप्सा’ ही पृथ्वीने त्या अतिमानसिक निर्मिकाला दिलेली हाक आहे.

जर पृथ्वी आवाहन करेल आणि परमश्रेष्ठ त्यास प्रतिसाद देईल तर, त्या भव्य आणि गौरवशाली रूपांतरणाची घटिका अगदी आत्तादेखील असू शकते.

– श्रीअरविंद
(CWSA 12 : 160)