भौतिक संभावनांच्या वर उठून, पुरेसे उन्नत कसे व्हायचे हे जर व्यक्तीला माहीत असेल तर, तिला या पार्थिव जीवनाकडे समग्रपणाने पाहता येते. त्या क्षणापासून हे लक्षात घेणे सोपे जाते की, आजवरचे मानवजातीचे सारे प्रयत्न हे एकाच ध्येयाच्या दिशेने चाललेले आहेत. सामूहिक रीतीने असू देत वा वैयक्तिक रीतीने असू देत, माणसं तेथपर्यंत पोहोचण्यासाठी वेगवेगळ्या मार्गांचा अवलंब करतात हे खरे आहे. त्यातील काही मार्ग हे इतके वेड्यावाकड्या वळणांचे असतात की, कधीकधी प्रथमदर्शनी ते त्या ध्येयाच्या दिशेने जाण्याऐवजी, त्या ध्येयापासून दूर गेल्यासारखेच दिसतात. परंतु सारे मार्ग जाणते वा अजाणतेपणी, कमीअधिक वेगाने एकाच दिशेने चाललेले असतात. तर मग हे ध्येय आहे तरी कोणते? तेच मानवी जीवनाचे प्रयोजन आणि या विश्वातील मानवाचे जीवितकार्य असते. हे ध्येय म्हणजे, मग तुम्ही ‘त्या’ला कोणत्याही नावाने आवाहन करा, कारण प्रज्ञावंतासाठी तो सर्वच नावांचा धारणकर्ता असतो. चिनी लोकांचा ‘ताओ’, हिंदुंचे ‘ब्रह्म’, बौद्धांचा ‘नियम’, हर्मीस लोकांच्या दृष्टीने ‘शुभ’, प्राचीन ज्यू लोकांच्या परंपरेनुसार ‘अनाम’, ख्रिश्चन लोकांचा ‘प्रभु’, मुसलमानांचा ‘अल्ला’, भौतिकतावादी दृष्टिकोन असलेल्या लोकांच्या दृष्टीने ‘न्याय, सत्य’. (अशी ध्येयाची कितीही विविध नावे असली तरी) ‘त्या’च्याबद्दल सचेत होणे हे मानवी जीवनाचे प्रयोजन आहे. ‘त्या’चे आविष्करण करणे हे मानवाचे जीवितकार्य आहे.

– श्रीमाताजी [CWM 02 : 129]

इच्छापूर्तीपेक्षा इच्छेवर विजय मिळविण्यामध्ये अधिक आनंद आहे असे बुद्धाने म्हटले आहे. हा अनुभव प्रत्येक जण घेऊ शकतो, कारण तो अनुभव खरोखरच रोचक असतो.

कोणा एका स्त्रीला पॅरीसमध्ये मॅसिनेटच्या ऑपेराच्या पहिल्या प्रयोगाला बोलाविण्यात आले होते. बहधा मॅसिनेटच्या…हो बहुधा, आता मला नक्की आठवत नाही की तो कोणाचा ऑपेरा होता. त्याचा विषय उत्तम होता, प्रयोगही उत्तम होता, संगीतही ठीकठाक होते. कलाक्षेत्राच्या मंत्रिमहोदयांना सरकारी नाट्यगृहात जेथे नेहमी जागा राखीव ठेवलेली असते त्याठिकाणी त्या स्त्रीला प्रथमच निमंत्रित करण्यात आले होते. हे जे मंत्रिमहोदय होते ते अगदी साधेसुधे गृहस्थ होते, ते गावाकडून आलेले होते, त्यांनी पॅरिसमध्ये फार काळ वास्तव्य केलेले नव्हते, ते मंत्रिमंडळातसुद्धा नवीनच होते, तेव्हा नवनवीन गोष्टी पाहण्या-अनुभवण्यामध्ये त्यांना खरोखर बालसुलभ आनंद मिळत असे. ते अगदी सौजन्यशील गृहस्थ होते आणि त्यांनीच त्या स्त्रीला त्या प्रयोगाला निमंत्रित केलेले असल्यामुळे त्यांनी तिला पहिल्या रांगेतील खुर्ची देऊ केली आणि ते स्वत: मागील खुर्चीवर वसले. पण ते अतिशय खट्टू झाले कारण तेथून त्यांना पुढचे काहीच दृश्य दिसत नव्हते. ते पुढे झुकून, पण तिला कळणार नाही अशा बेताने, समोरील दृश्य पाहण्याचा यथाशक्य प्रयत्न करीत होते. त्या स्त्रीच्या हे लक्षात आले.

वास्तविक, ती पण त्या ऑपेरामध्ये रममाण झाली होती, तिलाही तो ऑपेरा आवडला होता, तिला तो प्रयोग खरंतर खूप आवडला होता पण त्या मंत्रिमहोदयांना तो प्रयोग नीट दिसत नसल्यामुळे ते किती खट्टू झाले आहेत हेही तिला समजत होते. तेव्हा तिने अगदी सहजतेने, तिची खुर्ची मागे घेतली, ती जणू दुसऱ्याच कशाचा तरी विचार करीत आहे असे भासवून थोडीशी मागे रेलली आणि ती अशा रीतीने मागे सरकली की, त्यामुळे त्या मंत्रिमहोदयांना पुढे चाललेला सारा प्रयोग दिसू लागला.

जेव्हा ती अशा रीतीने मागे सरकली आणि समोरील दृश्य पाहण्याची सर्व इच्छा तिने सोडून दिली तेव्हा वस्तूंच्या आसक्तीतून मुक्त झाल्यामुळे, एक प्रकारच्या शांतीने, एका आंतरिक आनंदाच्या जाणिवेने तिचे हृदय भरून गेले; स्वत:चेच समाधान पाहण्यापेक्षा, कोणासाठी काहीतरी केल्याच्या भावनेने ती समाधानी झाली. तिने तो ऑपेरा पाहिला-ऐकला असता तर तिला जो आनंद मिळाला असता त्यापेक्षा, अनंतपटीने अधिक आनंद तिला त्या संध्याकाळी गवसला. हा खराखुरा अनुभव आहे, पुस्तकात वाचलेली एखादी गोष्ट नाही. ती स्त्री त्या काळात बुद्धाच्या शिकवणुकीचा अभ्यास करीत होती आणि तिने हा जो प्रयोग करून पाहिला तो त्या शिकवणीशी मिळताजुळता होता.

आणि हा अनुभव इतका सघन होता, इतका खराखुरा होता… दोन क्षणांनंतर तर तो ऑपेराचा प्रयोग, ते संगीत, ते अभिनेते, ते दृश्य, ती चित्रं सारे सारे तिच्या लेखी अगदी गौण बनून गेले, अगदीच बिनमहत्त्वाचे बनून गेले. त्याच्या तुलनेत स्वत:मधील कोणत्यातरी गोष्टीवर प्रभुत्व मिळविल्यामुळे आणि नि:स्वार्थपणाने केलेल्या कृतीमुळे तिच्या मनामध्ये एक अतुलनीय शांती, आनंद भरून राहिला. अत्यंत आनंदादायी असा तो अनुभव होता. अर्थात, हा काही व्यक्तिगत, खाजगी अनुभव नाही. जो जो कोणी असा प्रयत्न करेल त्याला त्याला हा असाच अनुभव येईल.

– श्रीमाताजी
(CWM 07 : 37-38)

कोणत्याही परिस्थितीत अंतरंगामध्ये अविचल राहणे म्हणजे समत्व.
*
सुदृढ मनाच्या नियमनामुळे समता प्राप्त होऊ शकते. (संसारी माणूस सर्व प्रकारच्या अडचणी पेलूशकतो.) पण ती ‘समता’ नव्हे;तर ती ‘तितिक्षा’ असते. सहन करण्याची ही शक्ती समतेची पहिली पायरी आहे किंवा समतेचे पहिले तत्त्व आहे.
*
समता म्हणजे अहंकाराचा अभाव नव्हे तर, इच्छेचा आणि आसक्तीचा अभाव म्हणजे समत्व.
*
इतर लोक काय बोलतात किंवा काय सुचवितात याकडे लक्ष देण्यात अर्थ नाही. या दोन्ही गोष्टींमुळे प्रभावित न होण्यास शिकले पाहिजे. खरे संतुलन प्राप्त करून घेण्यासाठी, एक विशिष्ट अशी समता आवश्यक असते. ईश्वराचा साक्षात्कार हीच एकमेव महत्त्वाची गोष्ट आहे.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 130,135,133),(CWSA 31 : 314)

सर्व प्रकारच्या पसंती-नापसंतीपासून मुक्त असणे आणि ईश्वरी इच्छेकडून जे काही प्राप्त होईल त्याचा आनंदाने स्वीकार करणे ही गोष्ट कोणत्याही माणसाला अगदी सुरुवातीलाच शक्य होत नाही. त्यासाठी व्यक्तीकडे प्रथमतः काय असावयास हवे तर, ईश्वरी इच्छा जे करेल ते भल्यासाठीच असते अशी नित्य धारणा! आणि हे असे कसे हे मनाला कळले नाही तरीही, ही धारणा असली पाहिजे. तसेच जी गोष्ट व्यक्तीला अजूनपर्यंत आनंदाने स्वीकारता येऊ शकली नाही, ती गोष्ट तिने संन्यस्त वृत्तीने स्वीकारली पाहिजे. आणि अशा रीतीने एका स्थिर समत्वाकडे जाऊन पोहोचले पाहिजे. पृष्ठभागावर, बाह्य घटनांबद्दलच्या तात्कालिक प्रतिक्रियांच्या काही तात्पुरत्या हालचाली कदाचित असू शकतील परंतु तेव्हाही या स्थिर समत्वापासून विचलित होता कामा नये. आणि एकदा का हे समत्व दृढपणे प्रस्थापित झाले, की मग इतर सर्व गोष्टी येऊ शकतील.

– श्रीअरविंद
(CWSA 29 : 134)