वरची उच्चतर दिव्य प्रकृती, खालच्या निम्नतर अदिव्य प्रकृतीवर समग्रपणे रूपांतराचे कार्य करते तेव्हा या कार्याच्या तीन बाजू असतात.आणि त्या सर्वच महत्त्वाच्या आहेत. या कार्याची पहिली बाजू : योगाच्या विशेष विशिष्ट पद्धतीत जसा ठरावीक क्रम असतो, जशी ठरावीक पद्धती असते त्याप्रमाणे दिव्य प्रकृती एखाद्या ठरावीक पद्धतीनुसार व एखाद्या ठरावीक कार्यक्रमानुसार काम करत नाही. दिव्य प्रकृती स्वैर विखुरलेल्या स्वरूपात कार्य करते; मात्र हे तिचे कार्य विशिष्ट योजनेनुसार चाललेले असते आणि ते क्रमाने अधिकाधिक तीव्र (सघन) होत जाते; ज्या व्यक्तीत दिव्य प्रकृती कार्य करीत असते त्या व्यक्तीच्या वृत्तीवर, स्वभावावर तिच्या कार्याचे स्वरूप अवलंबून असते – तिच्या प्रकृतीत दिव्य प्रकृतीला काही अनुकूल गोष्टी सापडतात, तसेच तेथे शुद्धिकरणाला व पूर्णत्व सिद्धीला विघ्नकारक अशाहि काही गोष्टी सापडतात – या अनुकूल प्रतिकूल गोष्टी विचारात घेऊन दिव्य प्रकृती आपल्या कार्याचे स्वरूप निश्चित करीत असते. तेव्हा, एका अर्थाने प्रत्येक माणूस या मार्गात आपली स्वतंत्र योगपद्धती वापरीत असतो…. दिव्य प्रकृती अदिव्य प्रकृतीवर जे कार्य करीत असते त्याची दुसरी महत्त्वाची बाजू आता पाहू. दिव्य प्रकृतीची प्रक्रिया सर्वांगीण, पूर्ण स्वरूप असल्याने, आमच्या प्रकृतीला जशी आहे तशी ती मान्य करते; आमच्या भूतकालीन विकासाच्या क्रमात ही आमची प्रकृती घडलेली असते; या प्रकृतीतील कोणताही महत्त्वाचा घटक ही दिव्य प्रकृती आपले कार्य करताना बाजूला काढीत नाही, टाकून देत नाही; दिव्य प्रकृतीचे काम आमच्या प्रकृतीत दिव्य रुपांतरण घडवून आणण्याचे असते, आमच्या प्रकृतीच्या झाडून सर्व घटकांना रूपांतरित होण्यास ही दिव्य प्रकृती भाग पाडीत असते. जणू एक समर्थ कारागीर आमच्यातील प्रत्येक घटक व घटना घेऊन त्यांचे रुपांतरण घडवून आणीत असतो. दिव्य पातळीवरील ज्या गोष्टी आमची अदिव्य प्रकृती गोंधळलेपणातून अभिव्यक्त करू पाहते, त्याचे स्वच्छ, स्पष्ट रूपात परिवर्तन झालेले आम्हाला पहावयास मिळते. हा आमचा अनुभव क्रमाने वाढत जातो, सारखा वाढत जातो. आणि असा तो वाढत असता आमच्या लक्षात ही गोष्ट येते की, आमची खालची प्रकृती अशी तयार केली गेली आहे की, तिच्यामधील, तिच्या आविष्कारामधील प्रत्येक गोष्ट, मग ती दिसावयास कितीही विकृत, हीन, क्षुद्र असो, ती दिव्य प्रकृतीच्या सुमेळातील कोणत्या तरी घटकांचे व घटनेचे प्रतिबिंब आहे. आता दिव्य प्रकृतीच्या आमच्या अदिव्य प्रकृतीवरील कार्याची तिसरी बाजू पहावयाची. आमच्यातील ही दिव्य शक्ती सर्व जीवन व्यवहार आपल्या पूर्णयोगाचे साधन म्हणून वापरते. आमचा जागतिक परिसराशी घडणारा प्रत्येक बाह्य संपर्क, आमचा या परिसरातील प्रत्येक बाह्य अनुभव, मग तो कितीही क्षुद्र किंवा कितीही आपत्तीजनक असो, तरीही दिव्य शक्ती आपल्या कार्यासाठी त्याचा वापर करते; आणि आमचा प्रत्येक आंतरिक अनुभव, दूर लोटावेसे वाटणारे दुःख (most repellent) किंवा अतिशय लज्जास्पद अधःपातदेखील पूर्णत्वाच्या मार्गावर आम्ही टाकलेले पाऊल बनतो. आमचे आंतरिक डोळे उघडलेले असतात आणि आमच्या आतील ईश्वराचा व्यवहार पाहून, जगातील ईश्वराचा व्यवहार कसा चालतो ते आम्ही ओळखू शकतो. अंधकारात, अज्ञानात असलेल्यांना ज्ञान, प्रकाश पुरविणे, दुबळे व पतित यांना सामर्थ्य पुरविणे, दुःखितांना व शोकग्रस्तांना सुख देणे, ही ईश्वराची जगातील योजना आहे हे आम्हाला त्याचे आमच्यातील कार्य बघून कळू लागते. ईश्वराची कार्यपद्धती खालच्या व वरच्या म्हणजेच, अदिव्य व दिव्य कार्यात एकाच प्रकारची आहे हे आम्हाला कळते. एवढेच की खाली, प्रकृतीतील अवचेतनाच्या द्वारा कार्य चालते; ते मंद गतीने व आम्हाला नकळत होत असते. वरचे कार्य जलद चालते, ते आम्हाला जाणवते, ते आत्मजाणीवयुक्त असते आणि या सर्वाच्या पाठीमागे ईश्वरी शक्तीच काम करीत आहे अशी जाणीव ईश्वराचे माध्यम झालेल्या साधकाला असते.
– श्रीअरविंद
(CWSA 23 : 46-47)
