साधना, योग आणि रूपांतरण – ३०२

अवचेतन व अचेतन यांचे रूपांतरण

अवचेतनाला (subconscient) प्रकाशाने भेदले पाहिजे आणि अवचेतन हे सत्याची आधारशिला तसेच योग्य संस्कारांचे आणि ‘सत्या’ला दिलेल्या योग्य शारीरिक प्रतिसादांचे भांडार झाले पाहिजे. नेमकेपणाने सांगायचे तर, असे झाल्यास ते अवचेतन म्हणून शिल्लकच राहणार नाही, तर अवचेतन हे उपयोगात आणता येईल अशा खऱ्या मूल्यांची एक प्रकारची पेढीच (bank) तयार झालेली असेल.

– श्रीअरविंद (CWSA 31 : 612)

साधना, योग आणि रूपांतरण – ३००

अवचेतन व अचेतन यांचे रूपांतरण

साधक : अवचेतनाने (subconscient) उच्चतर चेतनेचा स्वीकार केला आहे का?

श्रीमाताजी : अवचेतनाने उच्चतर चेतनेचा स्वीकार केला असता, तर ते अवचेतन या रूपात शिल्लकच राहिले नसते, तर ते स्वयमेव चेतना बनले असते. मला वाटते तुम्हाला असे विचारायचे आहे की, अवचेतनाने उच्चतर चेतनेचा आधिपत्य आणि कायदा मान्य केला आहे का? ही गोष्ट समग्रतया झालेली नाही कारण अवचेतन ही प्रचंड आणि जटिल अशी गोष्ट आहे; मानसिक अवचेतन, प्राणिक अवचेतन, जडभौतिक अवचेतन आणि शारीरिक-अवचेतन अशा प्रकारच्या अवचेतना असतात. आपल्याला या अवचेतनाच्या अज्ञानी आणि जड प्रतिकाराला अंशाअंशाने बाहेर काढायचे आहे.

– श्रीमाताजी (CWM 14 : 363-364)

*

जेव्हा मन निःस्तरंग, नीरव होते तेव्हाच अवचेतन रिक्त होऊ शकते. त्यासाठी काय केले पाहिजे? तर, अवचेतनामधून सर्व जुन्या अज्ञानी अ-योगिक, योगसुसंगत नसलेल्या गोष्टी बाहेर काढून टाकल्या पाहिजेत.

*

(तुमच्यामधील) अवचेतन प्रांत जर रिकामा झाला असेल तर त्याचा अर्थ असा की, आता तुम्ही सामान्य चेतनेच्या पलीकडे गेला आहात आणि स्वयमेव अवचेतन हे ‘सत्या’चे साधन होण्यासाठी सुसज्ज झाले आहे.

*

जोपर्यंत अगदी अवचेतनापर्यंत, पूर्णपणे आणि समग्रतया, अतिमानसिक परिवर्तन होत नाही तोपर्यंत व्यक्तीच्या या ना त्या भागावर कनिष्ठ प्रकृतीचा ताबा राहणारच.

– श्रीअरविंद (SABCL 24 : 1594), (CWSA 31 : 611 & 595)

साधना, योग आणि रूपांतरण – २९८

अवचेतन व अचेतन यांचे रूपांतरण

अवचेतनामध्ये (subconscient) प्रवेश करणाऱ्या आणि परिवर्तन करणाऱ्या प्रकाशाचे काही पहिलेवहिले परिणाम पुढीलप्रमाणे असतात –

१) अवचेतनामध्ये काय दडलेले आहे ते आता अधिक सहजतेने अवचेतनाकडून दाखविले जाते.

२) अवचेतनामधून पृष्ठभागावर येणाऱ्या गोष्टींचा स्पर्श चेतनेला होण्यापूर्वी किंवा त्यांचा परिणाम चेतनेवर होण्यापूर्वीच त्या गोष्टींची मनाला जाणीव होते.

३) आता अवचेतन हे अज्ञानी व अंधकारमय गतिप्रवृत्तींचे आश्रयस्थान राहत नाही तर, आता उच्चतर चेतनेला जडभौतिकाकडून अधिक आपसूकपणे प्रतिसाद मिळू लागतो.

४) विरोधी शक्तींच्या सूचनांना अवचेतन आता अधिक उघडपणे सामोरे जाते आणि त्या सूचनांना वाव देण्याचे प्रमाणही कमी होते.

५) निद्रेमध्ये सचेत राहणे आता अधिक सहजसोपे होते आणि स्वप्नांमध्ये अधिक उच्च प्रकारचे अनुभव येऊ शकतात. विरोधी स्वप्नं पडली तर, म्हणजे उदाहरणार्थ, स्वप्नांमध्ये कामुक सूचना आल्या तर त्यांचा तिथेच सामना करता येतो आणि अशी स्वप्नं थांबविता येतात आणि स्वप्नदोषासारखा परिणामदेखील थांबविता येतो.

६) झोपण्यापूर्वी स्वप्नावस्थेवर एक जागृत संकल्प केंद्रित करणे अधिकाधिक परिणामकारक ठरते.

– श्रीअरविंद (CWSA 31 : 612)

साधना, योग आणि रूपांतरण – २९६

अवचेतन व अचेतन यांचे रूपांतरण

अवचेतन (subconscient) हे शरीराला प्रभावीत करते कारण शरीरातील सर्व गोष्टींची घडण ही अवचेतनामधूनच झालेली असते आणि खुद्द त्या अवचेतनामधील सर्व गोष्टी अजून अर्ध-सचेतच (half conscious) असतात आणि (म्हणूनच) त्यातील बहुतांशी कार्य हे अवचेतन म्हणावे असेच असते. आणि म्हणूनच शरीरावर सचेत मन किंवा सचेत संकल्पाचा किंवा अगदी प्राणिक मन व प्राणिक इच्छेचा प्रभाव पडण्याऐवजी, त्यावर अधिक सहजतेने अवचेतनेचा प्रभाव पडतो. मात्र ज्या गोष्टींवर सचेत मनाचे व प्राणाचे नियंत्रण स्थापित झालेले असते आणि स्वयमेव अवचेतनेने ते स्वीकारलेले असते, त्यांचा येथे अपवाद करावा लागेल.

असे नसते तर, (अवचेतनाचा प्रभाव पडत नसता तर) मनुष्याचे स्वतःच्या कृतींवर आणि शारीर-स्थितींवर पूर्णपणे नियंत्रण राहिले असते आणि मग आजारपणाची शक्यताच उरली नसती किंवा जरी आजारपण आले असतेच तरी ते मनाच्या कृतीद्वारे त्वरित बरे करता आले असते. परंतु (सद्यस्थितीत) ते तसे नाही. आणि म्हणूनच उच्चतर चेतना खाली उतरवली पाहिजे, तिच्याद्वारे शरीरास व अवचेतनास प्रकाशित केले पाहिजे आणि शरीराने व अवचेतनाने उच्चतर चेतनेचे आधिपत्य मान्य करण्याची सवय लावून घेतली पाहिजे.

– श्रीअरविंद (CWSA 31 : 599)

साधना, योग आणि रूपांतरण – २९४

अवचेतन व अचेतन यांचे रूपांतरण

(एका साधकाला अवचेतनामधून वर उफाळून येणाऱ्या गोष्टींमुळे, साधनेमध्ये व्यत्यय येत आहे. त्या साधकाला श्रीअरविंद यांनी केलेले हे मार्गदर्शन…)

हे खरं आहे की, अजून काहीतरी अवचेतनामधून (subconscient) उफाळून वर येईल, पण जे तिथे अजूनही शिल्लक राहिलेले आहे तेच वर येईल. आत्ता ज्यास नकार दिला जात आहे, ते जर नष्ट न होता इतरत्र कोठे गेले, तर ते आता अवचेतनामध्ये जाणार नाही; तर ते व्यक्ती स्वतःभोवती जी चेतना वागवत असते त्या परिसरीय चेतनेमध्ये (surrounding consciousness) जाईल. एकदा का ते तेथे गेले की ते कोणत्याही प्रकारे स्वतःचे असे राहत नाही आणि जरी त्याने परत येण्याचा प्रयत्न केला तरी ते आता एखाद्या परक्या गोष्टीसारखे असते, तेव्हा व्यक्तीने त्याचा स्वीकार करता कामा नये किंवा त्याला वाव देता कामा नये.

व्यक्ती नकाराच्या ज्या दोन अंतिम टप्प्यांद्वारे, प्रकृतीच्या जुन्या गोष्टींपासून सुटका करून घेऊ शकते ते दोन टप्पे असे : जुन्या गोष्टी एकतर अवचेतनामध्ये जाऊन बसतात आणि तेथून त्या काढून टाकाव्या लागतात किंवा मग त्या परिसरीय चेतनेमध्ये जाऊन बसतात आणि मग त्या आपल्या राहत नाहीत. (त्या सार्वत्रिक प्रकृतीचा भाग बनलेल्या असतात.)

अवचेतनामधून जे पृष्ठभागावर येत आहे ते जोवर पूर्णपणे नाहीसे होत नाही तोपर्यंत व्यक्तीने त्यांची पुनरावृत्ती होण्यास मुभा द्यावी, हा विचार योग्य नाही. कारण त्यामुळे ही त्रासदायक अवस्था विनाकारणच लांबेल आणि ती घातकसुद्धा ठरू शकते. जेव्हा या गोष्टी उफाळून येतात तेव्हा त्यांचे निरीक्षण केले पाहिजे आणि त्या तशाच कायम न ठेवता, त्या फेकून दिल्या पाहिजेत.

– श्रीअरविंद (CWSA 31 : 602)