प्रामाणिकपणा – २७

संपूर्ण प्रामाणिकपणा ही अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट असते. स्वतःबद्दल कोणतीही बढाई मारता कामा नये, ‘ईश्वरा’पासून, स्वतःपासून किंवा ‘सद्गुरू’पासून काहीही लपवून ठेवता कामा नये, स्वतःच्या वृत्ती-प्रवृत्तींचे थेट निरीक्षण केले पाहिजे आणि त्यांना सुयोग्य करण्याची साधीसरळ इच्छा बाळगली पाहिजे. या गोष्टींना वेळ लागला तरी काही हरकत नाही; पण ‘ईश्वर’प्राप्ती हेच आपले जीवित-कार्य आहे याची व्यक्तीने तयारी ठेवली पाहिजे.

– श्रीअरविंद [CWSA 30 : 43]

प्रामाणिकपणा – २५

प्रश्न : प्रामाणिकपणा म्हणजे खरोखर नक्की काय?

श्रीमाताजी : प्रामाणिकपणाच्या असंख्य श्रेणी आहेत. बोलायचे एक आणि विचार मात्र वेगळाच करायचा, दावा करायचा एका गोष्टीचा आणि हवी असते भलतीच गोष्ट, हे असे नसणे म्हणजे प्रामाणिकपणा; ही झाली प्रामाणिकपणाची अगदी प्राथमिक श्रेणी. म्हणजे असे पाहा की, एखादी व्यक्ती स्वतःमध्ये प्रचंड अभीप्सा आहे, असा जोरकसपणे दावा करत असते, तिला आध्यात्मिक जीवन हवे आहे, असे ती म्हणत असते आणि अगदी त्याच वेळी… अगदी निर्लज्जपणे, आध्यात्मिक जीवनाच्या अगदी विरोधी अशा गोष्टी करत असते.

(प्रामाणिकपणाची आता दुसरी श्रेणी पाहूया.) बरेचदा असे घडते एखादी व्यक्ती असे म्हणते की, “मला प्रगती करायची आहे आणि मला माझ्या दोषांपासून सुटका हवी आहे” आणि अगदी त्याच वेळी, ती व्यक्ती स्वत:च्या चेतनेमध्ये असणाऱ्या दोषांना खतपाणी घालते आणि त्यामध्ये कोणी हस्तक्षेप करून, त्यांना घालवून देऊ नये म्हणून, ते दोष दडवून ठेवण्यासाठी धडपडते.

…या दुसऱ्या श्रेणीमध्ये व्यक्तीमधील एखादा भाग अभीप्सा बाळगून असतो आणि तो म्हणत असतो आणि तसा विचारही करत असतो, त्याला असे वाटत असते की, आपल्यातील सारे दोष, अपूर्णता या गोष्टी निघून गेल्या पाहिजेत; आणि अगदी त्याच वेळी, त्याच व्यक्तीमधील इतर भाग मात्र या दोषांना आणि अपूर्णतांना दडवून ठेवतात. ते दोष आणि त्या अपूर्णता उघड होऊ नयेत, त्यांच्यावर मात करायला त्यांना कोणी भाग पाडू नये, अशा रीतीने ते अशा गोष्टी अगदी काळजीपूर्वक दडवून ठेवतात. हे अगदी सार्वत्रिक आहे.

आणि शेवटी, आपण पुरेसे पुढे गेलो असू, ‘ईश्वरा’बद्दलच्या मध्यवर्ती अभीप्सेला विरोधी असा एखादाही भाग जोपर्यंत आपल्यामध्ये असतो तोपर्यंत आपण पूर्णपणे प्रामाणिक आहोत, असे म्हणता येणार नाही. म्हणजेच सांगायचे झाले तर, परिपूर्ण प्रामाणिकपणा ही अत्यंत दुर्मिळ अशी बाब आहे. आणि बहुधा, अगदी नेहमी, स्वत:च्या प्रकृतीतील, स्वभावातील ज्या गोष्टी व्यक्तीला आवडत नाहीत त्या गोष्टी, स्वतःपासून सुद्धा लपवून ठेवण्याची ती व्यक्ती काळजी घेते, व्यक्ती त्या गोष्टींचे समर्थन करणारी स्पष्टीकरणे देत राहते.

….हा सर्व अप्रामाणिकपणा आहे. जेव्हा अस्तित्वाच्या केंद्रस्थानी दिव्य ‘उपस्थिती’ची चेतना असते, दिव्य ‘संकल्पा’ची चेतना असते आणि जेव्हा व्यक्तीचे संपूर्ण व्यक्तित्वच जणू काही दीप्तीमान, स्वच्छ, शुद्ध, संपूर्ण पारदर्शी असते आणि ते त्या दिव्य ‘अस्तित्वा’चा सर्व तपशिलांसह आविष्कार करत असते, तेव्हा तेथे संपूर्ण प्रामाणिकपणा येतो. तेव्हा तो खराखुरा प्रामाणिकपणा असतो.

कोणत्याही क्षणी, काहीही झाले तरी, जेव्हा व्यक्तीने स्वत:ला ‘ईश्वरा’प्रत समर्पित केलेले असते, आणि फक्त दैवी संकल्पाचीच ती व्यक्ती इच्छा बाळगत असते, मग त्यावेळी व्यक्तीच्या बाबतीत काहीही घडले तरी, कोणत्याही क्षणी, नेहमी, तिच्या पूर्ण अस्तित्वानिशी पूर्ण मतैक्याने ती व्यक्ती ‘ईश्वरा’ला म्हणू शकते, ईश्वराविषयी तिची अशी भावना असते की, “सारेकाही तुझ्याच इच्छेने घडू दे.” जेव्हा हे असे उत्स्फूर्त, संपूर्णपणे, समग्रपणे असते, तेव्हा तुम्ही प्रामाणिक असता.

– श्रीमाताजी [CWM 06 : 397-398]

प्रामाणिकपणा – २३

लोक जेव्हा मला म्हणतात की, “त्यांच्याकडे इच्छाशक्ती नाही.” तेव्हा त्याचा अर्थ असा होतो की, ते प्रामाणिक नसतात. कारण जगातील कोणत्याही इच्छांपेक्षा प्रामाणिकपणा ही अधिक बलशाली शक्ती आहे. प्रामाणिकपणा कोणत्याही गोष्टीत निमिषार्धातच बदल घडवून आणू शकतो, तो त्या इच्छेला पकडतो, तिचा ताबा घेतो, तिला बाहेर ओढून काढतो आणि मग ती इच्छा संपून गेलेली असते. पण तुम्ही मात्र डोळेझाक करता आणि तुमच्या (इच्छावासनांसाठी) सबबी शोधून काढता.

– श्रीमाताजी [CWM 08 : 19]

प्रामाणिकपणा – २१

व्यक्ती जेव्हा प्रामाणिक असते तेव्हा तिला स्वत:च्या चुका कळतात. स्वतःच्या दोषांची जाणीव नसणे, हे कोठेतरी अप्रामाणिकपणा असल्याची खूण आहे. आणि सामान्यतः तो अप्रामाणिकपणा हा प्राणात (vital) लपून राहिलेला असतो. जेव्हा प्राण सहकार्य करण्यास संमती देतो – जी मुळातच खूप मोठी पायरी आहे – जेव्हा तो ठरवितो की तो सुद्धा काम करणार आहे, त्याचे सारे प्रयत्न आणि ऊर्जा, तो काम पूर्ण करण्यासाठी खर्च करणार आहे, तेव्हादेखील कोठेतरी काहीतरी दडून राहिलेले असते – आपण त्याला काय म्हणू या? अशी एक अपेक्षा असते की, सर्व गोष्टी चांगल्या होतील आणि त्याचे परिणाम अनुकूल असतील. आणि ही अपेक्षाच प्रामाणिकपणाला पूर्णपणे झाकून टाकते. कारण ही अपेक्षा अहंजन्य, वैयक्तिक बाब असते आणि ती प्रामाणिकपणाला संपूर्णपणे झाकून टाकते. त्यावेळी तुम्हाला स्वत:चे दोष दिसत नाहीत.

परंतु, एखादी व्यक्ती पूर्णपणे प्रामाणिक असेल तर, ती जेव्हा एखादे अयोग्य काम करू लागते त्याच क्षणी, अगदी त्याच क्षणी, अगदी स्पष्टपणे – आक्रमकपणे नव्हे तर, अगदी स्पष्टपणे, अगदी नेमकेपणाने तिला जाणवते की, “नाही, हे काम करता कामा नये.” आणि व्यक्तीमध्ये अजिबात आसक्ती नसेल तर व्यक्ती ती गोष्ट करणे लगेचच थांबविते, अगदी त्वरित ती ते काम थांबविते.

पण व्यक्तीला आसक्ती असते, अगदी निरपेक्ष कामाच्या बाबतीतसुद्धा आसक्ती असते, हे तुम्ही जाणून घेतले पाहिजे. तुम्ही तुमचे जीवन अहंभावात्मक नसलेल्या अशा एका कार्यासाठी वाहून घेतलेले असते, परंतु तेथेही अहंकार असतोच असतो. आणि ते कार्य करण्याची तुमची स्वतःची एक खास, वैयक्तिक अशी पद्धत असते; आणि तुमच्या मनात एक आशा असते की, याचा परिणाम अमुक असा असा होईल, तुम्हाला त्यातून अमुक अमुक मिळेल, आणि मग ती गोष्ट अमुक प्रकारे पार पडेल. (मी इच्छा आकांक्षाबद्दल येथे बोलत नाहीये.) अमुक एखादे कार्य तुम्ही तुमच्या स्वतःसाठी करत नसता, पण जे कार्य तुम्ही हाती घेतलेले असते, तेव्हा तुम्ही अशी अपेक्षा बाळगत असता की, ते कार्य यशस्वी होईल, त्यामध्ये तुम्हाला यश मिळेल, तुम्हाला व्यक्तिगत स्वतःला नव्हे, तर तुम्ही जे कार्य हाती घेतले आहे, तुम्ही जे कार्य करत आहात त्या कार्यामध्ये तुम्हाला यश लाभेल, अशी अपेक्षा तुम्ही बाळगत असता. त्यामुळे एखादी अगदी छोटीशी गोष्ट, खोलवर, तळाशी दडून बसते… परंतु तशी अपेक्षाच तुम्ही बाळगली नसती तर, जे करणे आवश्यक होते ते करण्यात कुचराई करताक्षणीच, आपण चूक करत आहोत हे तुमच्या लक्षात आले असते. तुम्हाला अगदी नेमकेपणाने त्याची जाणीव झाली असती. एका मिलिमिटरचा एक हजारांश भाग असावा इतके ते स्पंदन सूक्ष्म असते. हो, ते तिथे असते, आणि तेवढे पुरेसे असते, तुम्हाला जाणवते की, “माझी चूक झाली आहे.” आपल्याकडून कोणताही प्रमाद घडता कामा नये असे वाटण्यासाठी, तुमच्याकडे परिपूर्ण प्रामाणिकपणा असावा लागतो. कोणत्याही प्रकारच्या भ्रमात जीवन जगण्यापेक्षा, असा प्रामाणिकपणा काहीही करू शकतो, अगदी काहीही सोडून देण्यास तयार असतो. परंतु हे अतिशय अवघड असते; त्यासाठी वेळ लागतो, पुष्कळ परिश्रम करावे लागतात.

तुम्ही जेव्हा एखादी गोष्ट करत असता, तेव्हा नेहमीच तेथे मन आणि प्राण या दोन गोष्टी असतात, आणि त्या गोष्टी, तुम्ही जे जे काही करत असता त्यापासून काही ना काहीतरी लाभ मिळविण्याचा प्रयत्न करत असतात : वैयक्तिक समाधानाचा लाभ, आनंदीपणाचा लाभ, स्वतःबद्दलची जी चांगली प्रतिमा तुमच्या मनात असते तिच्या लाभासाठी, मन किंवा प्राण प्रयत्न करत असतात. स्वतःला न फसविणे हे खूप अवघड असते.

– श्रीमाताजी [CWM 05 : 54-55]