आध्यात्मिकता ४९

‘सर्व जीवन म्हणजे योगच आहे’

०१) पहिला आणि कदाचित सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा असा की, मन हे आध्यात्मिक गोष्टींचे आकलन करण्यासाठी सक्षम नसते… आणि म्हणून या मार्गावर प्रगत व्हायचे असेल तर, सर्व मानसिक मतमतांतर आणि प्रतिक्रिया यांपासून स्वतःला दूर राखणे अगदी अनिवार्य असते.

०२) सुखसोयी, समाधान, मौजमजा, आनंद यासाठीची सर्व धडपड सोडून द्या. केवळ प्रगतीचा एक धगधगता अग्नी बनून राहा. जे काही तुमच्यापाशी येईल ते तुमच्या प्रगतीसाठी साहाय्यकारी आहे असे समजून त्याचा स्वीकार करा आणि जी कोणती प्रगती करणे आवश्यक आहे, ती ताबडतोब करून मोकळे व्हा.

०३) तुम्ही जे काही करता, त्यामध्ये आनंद घेण्याचा प्रयत्न करा; परंतु, आनंद मिळवायचा म्हणून कधीच काही करू नका.

०४) कधीही उत्तेजित होऊ नका, उदास होऊ नका किंवा क्षुब्ध, अस्वस्थ होऊ नका. कोणत्याही परिस्थितीत पूर्णत: शांत राहून त्या परिस्थितीला सामोरे जा.

०५) आणि तरीसुद्धा, तुम्ही अजून कोणती प्रगती करणे आवश्यक आहे याचा शोध घेण्यामध्ये कायम सतर्क राहा आणि तसे करण्यासाठी अजिबात वेळ दवडू नका.

०६) भौतिक घटनांच्या दर्शनी रूपावरून त्याचे मूल्य ठरवू नका. कारण त्या घटना म्हणजे निराळेच काही अभिव्यक्त करण्याचा एक ओबडधोबड असा प्रयत्न असतो, खरी गोष्ट आपल्या वरवरच्या आकलनामधून निसटून जाते.

०७) एखादी व्यक्ती तिच्या प्रकृतीमधील अमुक एका गोष्टीमुळे, तमुक एका प्रकारे वागत असते, तिच्या प्रकृतीमधील ती गोष्ट बदलवून टाकण्याची ताकद तुमच्यामध्ये असल्याशिवाय, त्या व्यक्तीच्या वर्तणुकीविषयी कधीही तक्रार करू नका, आणि तुमच्याकडे जर ती ताकद असेलच, तर तक्रार करण्याऐवजी (त्या व्यक्तीमधील ती गोष्ट) बदलून टाका.

०८) तुम्ही कोणतीही गोष्ट करत असलात तरी, तुम्ही जे ध्येय तुमच्या स्वतः समोर ठेवले आहे त्या ध्येयाचा कधीही विसर पडू देऊ नका. एकदा का तुम्ही या महान शोधासाठी (चैत्य पुरुषाचा शोध) प्रवृत्त झालात की, कोणतीच गोष्ट लहान वा थोर नसते; सर्व गोष्टी सारख्याच महत्त्वाच्या असतात आणि त्या एकतर तुम्हाला त्वरेने यश मिळवून देऊ शकतात किंवा त्या यशाला उशीर लावतात.

०९) खाण्यापूर्वी काही क्षण अशा अभीप्सेने चित्त एकाग्र करा की, तुम्ही जे अन्न ग्रहण करणार आहात त्यामुळे, तुमचे परमशोधासाठी जे प्रयत्न चालू आहेत त्या प्रयत्नांना एक भरभक्कम आधार प्राप्त होईल. तुमच्या शरीराला यथायोग्य (पोषक) द्रव्य मिळावे आणि तुमच्या त्या प्रयत्नांमध्ये सातत्य, चिकाटी राहावी म्हणून, त्या अन्नाद्वारे तुम्हाला ऊर्जा प्राप्त होईल, अशी भावना ठेवा.

१०) झोपी जाण्यापूर्वी काही क्षण अशी अभीप्सा बाळगा की, त्या झोपेमुळे तुमच्या थकल्याभागल्या नसा पुन्हा ताज्यातवान्या होतील, तुमच्या मेंदूला शांतता आणि शांती प्राप्त होईल. त्यामुळे तुम्ही जागे झालात की, परत ताजेतवाने होऊन, ताज्या दमाने, परमशोधाच्या मार्गावरील तुमची वाटचाल तुम्ही पुन्हा सुरू करू शकाल.

११) कोणतीही कृती करण्यापूर्वी अशी इच्छा बाळगा की, तुमची कृती तुम्हाला साहाय्यकारी होईल किंवा अगदीच नाही तर परमशोधाच्या दिशेने चाललेल्या तुमच्या मार्गक्रमणामध्ये किमान ती अडथळा तरी ठरणार नाही.

१२) जेव्हा तुम्ही बोलायला सुरुवात करता तेव्हा जे तुमच्या मुखातून बाहेर पडणे नितांत आवश्यक आहे तेवढेच बोलण्यास संमती द्या; परमशोधाच्या दिशेने चाललेल्या तुमच्या मार्गक्रमणामध्ये कोणत्याही प्रकारे हानीकारक ठरणार नाहीत केवळ त्याच शब्दांना मुखावाटे बाहेर पडण्यास संमती द्या.

१३) सारांश रूपाने म्हणायचे तर, तुमच्या जीवनाचे ध्येय आणि तुमचे उद्दिष्ट कधीही विसरू नका. त्या परमशोधाची इच्छा ही नेहमीच तुमच्या वर असली पाहिजे; तुम्ही जे काही करता, तुम्ही जे काही आहात त्या प्रत्येक अस्तित्वाच्या वर त्या परमशोधाची इच्छा असली पाहिजे. तुमच्या अस्तित्वाच्या सर्व हालचालींवर प्रभुत्व गाजवणाऱ्या एखाद्या भल्यामोठ्या प्रकाशपक्ष्याप्रमाणे ती इच्छा असली पाहिजे.

१४) तुमच्या या सातत्यपूर्ण अथक परिश्रमांमुळे, एक दिवस अचानकपणे आंतरिक द्वार खुले होईल आणि एका लखलखीत, प्रकाशमान दीप्तिमध्ये तुमचा उदय होईल, त्यातून तुम्हाला अमर्त्यतेची खात्री पटेल, तुम्ही नेहमीच जिवंत होतात आणि पुढेही जिवंत असणार आहात, बाह्य रूपे केवळ नाहीशी होतात आणि तुम्ही वस्तुतः जे काही आहात त्याच्याशी तुलना करता, ही बाह्य रूपे म्हणजे जीर्ण कपडे जसे टाकून द्यावेत त्याप्रमाणे असतात, याचा मूर्तिमंत अनुभव तुम्हाला येईल. आणि तेव्हा मग, सर्व बंधनातून मुक्त झालेले तुम्ही ताठपणे उभे राहाल. एरवी प्रकृतीने तुमच्यावर जे परिस्थितीचे ओझे लादलेले असते त्या ओझ्याच्या भाराने दबून जाऊ नये असे जर तुम्हाला वाटत असेल तर, तुम्हाला मोठ्या कष्टाने ते ओझे वागवत पुढे चालावेच लागते, ते ओझे सहन करावेच लागते, आता मात्र तसे करावे न लागता, तुम्ही सरळ, खंबीरपणे मार्गक्रमण करू शकाल. आता तुम्हाला तुमच्या नियतीची जाण असेल, आता तुम्ही तुमच्या जीवनाचे स्वामी असाल.

‘आध्यात्मिकता’ ही मालिका येथे समाप्त झाली.

– श्रीमाताजी [CWM 12 : 33-35]

आध्यात्मिकता ४६

सर्व अहंकार आणि सर्व अंधकार नाहीसा करण्यासाठी, कृतज्ञतेची शुद्ध, उबदार, मधुर आणि तेजस्वी ज्योत आपल्या हृदयामध्ये कायमच प्रज्वलित असली पाहिजे. साधकाला त्याच्या उद्दिष्टाप्रत घेऊन जाणारा जो परमेश्वर, त्या ‘परमेश्वराच्या कृपे’बद्दल कृतज्ञतेची ज्योत कायमच तेवत राहिली पाहिजे. व्यक्ती जितकी अधिक कृतज्ञ राहील, जेवढी तिला ‘ईश्वरी कृपे’च्या कृतीची अधिक जाण होईल आणि त्याबद्दल ती जेवढी अधिक कृतज्ञ राहील, तेवढा मार्ग जवळचा होईल.

– श्रीमाताजी : Conversations with disciple, July 15, 1964

आध्यात्मिकता ४३

(तिमिर जावो….भाग ०२)

(तुमच्या व्यक्तिमत्त्वामधील) ही काळोखी बाजू ज्याक्षणी तुम्हाला आढळून येते, त्याक्षणी तुम्ही तिचे नीट निरीक्षण केलेत आणि “हा मी आहे,” असे म्हणाला नाहीत, आणि त्याऐवजी जर तुम्ही असे म्हणालात की, “नाही, ही माझी काळी छाया आहे, माझ्यामधून हा अंश बाहेर काढून टाकलाच पाहिजे,” आणि मग त्या काळोख्या भागावर प्रकाश टाकलात, आणि सद्भावनापूर्ण भागाच्या ज्ञानानिशी आणि प्रकाशानिशी, त्या काळोख्या भागाच्या नजरेला नजर भिडवून पाहिलेत, इथे त्याला पटवून देण्याचा प्रयत्न करायचा नाही (कारण तसे करणे अतिशय अवघड असते.) पण तुम्ही त्याला शांत राहायला भाग पाडले पाहिजे…

प्रथमतः त्यापासून स्वतःला दूर केले पाहिजे, मग त्यावर तीव्र प्रकाश टाकून, त्याला अशा रीतीने दूर भिरकावून दिले पाहिजे, की ती गोष्ट पुन्हा परतून माघारी येणार नाही. अशीही काही उदाहरणे आहेत की, त्यांच्यामध्ये परिवर्तन घडविणे शक्य झालेले आहे, पण अशी उदाहरणे अगदीच दुर्मिळ असतात.

अशी काही उदाहरणे आहेत की, जेव्हा त्या काळोख्या अंशावर किंवा त्या काळ्या छायेवर इतका प्रखर प्रकाश टाकण्यात आला की त्या प्रकाशाद्वारे त्या भागाचे परिवर्तन झाले आणि त्याचे त्या व्यक्तीच्या सत्तत्त्वामध्ये (truth) रूपांतर झाले. पण ही गोष्ट अगदीच दुर्मिळ आहे. असे करता येते, पण हे अगदीच दुर्मिळ आहे.

सहसा, असे म्हणणे अधिक चांगले की, “नाही, हा मी नाही, मला हे नको आहे, या स्पंदनाचा आणि माझा काही संबंध नाही, ती गोष्ट माझ्यालेखी अस्तित्वातच नाही, ती गोष्ट माझ्या प्रकृतीच्या विरोधी आहे.” आणि अशा रीतीने, सतत त्यावर जोर देऊन, ती हाकलून लावत, त्यावर प्रहार करतकरत, सरतेशेवटी व्यक्ती स्वतःला त्यापासून विलग करू शकते. (क्रमश:…)

– श्रीमाताजी [CWM 06 : 263]

आध्यात्मिकता ३४

एका कोपऱ्यात बसून ध्यान करण्याची क्षमता असणे ही आध्यात्मिक जीवनाची खूण आहे, असे काही जणांना वाटते. ही अगदी सार्वत्रिक कल्पना आहे. मला टिका करायची नाहीये पण, जे लोक त्यांच्या ध्यान करण्याच्या क्षमतेचे मोठे अवडंबर माजवतात त्यांच्यापैकी बहुतांश जण, एक तासाच्या ध्यानाच्या बैठकीमध्ये एक मिनिटसुद्धा खऱ्या अर्थाने ध्यानस्थ होत नाहीत. जे खऱ्या अर्थाने ध्यान करत असतात ते त्याची कधीही वाच्यता करत नाहीत, कारण त्यांच्यासाठी ती अगदी स्वाभाविक गोष्ट असते. तुम्हाला जेव्हा ध्यानाची मातब्बरी वाटत नाही आणि तुमच्यासाठी ती एक अतिशय स्वाभाविक अशी गोष्ट होते, तेव्हा तुम्ही प्रगती करत आहात, असे तुम्ही म्हणू शकता. जे लोक ध्यानाविषयी बोलत राहतात आणि ध्यान करतात म्हणून इतरांपेक्षा स्वतःला अधिक श्रेष्ठ समजू लागतात, तेव्हा तुम्ही निश्चित समजा की, ते बहुतांश वेळा पूर्णपणे जडतेच्या स्थितीमध्ये असतात.

ध्यान करणे अतिशय कठीण असते. ध्यानाचे अनेक प्रकार असतात… तुम्ही एक कल्पना करू शकता आणि त्या कल्पनेचा मागोवा घेतघेत एका निष्कर्षाप्रत येऊन पोहोचता, हे ‘सक्रिय ध्यान’ असते; ज्यांना एखादी समस्या सोडवायची असते किंवा ज्यांना काही लिखाण करायचे असते, तेव्हा त्यांच्या नकळतपणे ते अशा प्रकारचे ध्यान करत असतात. काहीजण ध्यानाला बसतात आणि एखाद्या कल्पनेचा मागोवा घेण्याऐवजी ते कोणत्यातरी एखाद्या गोष्टीवर लक्ष एकाग्र करतात — स्वतःची एकाग्रताशक्ती अधिक तीव्र करण्यासाठी एखाद्या बिंदूवर लक्ष केंद्रित करतात. आणि जेव्हा तुम्ही एखाद्या बिंदूवर लक्ष एकाग्र करता तेव्हा सहसा पुढील गोष्टी घडून येतात : एखाद्या बिंदूवर, मग तो बिंदू मानसिक असो, प्राणिक असो किंवा भौतिक असो, जर तुम्ही तुमची एकाग्रतेची क्षमता पुरेशी एकवटण्यामध्ये यशस्वी झालात तर, तुम्ही एका विशिष्ट क्षणी त्या बिंदुतून आरपार जाता आणि एका वेगळ्या चेतनेमध्ये प्रवेश करता. आणि इतर जण मात्र त्यांच्या डोक्यातून सर्व मानसिक आंदोलने, कल्पना, प्रतिक्षिप्त क्रिया, प्रतिक्रिया हटविण्यासाठी व एका खरोखर शांत प्रशांत स्थितीप्रत पोहोचण्यासाठी धडपडत असतात. हे अतिशय कठीण असते; अशाही काही व्यक्ती आहेत की ज्यांनी पंचवीस-पंचवीस वर्षे प्रयत्न केले होते पण त्यांना यश आले नाही, कारण असे करू पाहणे म्हणजे बैलाची शिंगे पकडून त्याच्या आधारे बैलाला पकडण्यासारखे आहे.

– श्रीमाताजी [CWM 04 : 103-104]

आध्यात्मिकता २९

(पूर्वसूत्र : स्वतःमधील आध्यात्मिक पुरुषाचा (spiritual being) शोध लावणे हे आध्यात्मिक मनुष्याचे मुख्य कर्तव्यकर्म असते आणि त्याच उत्क्रांतीच्या दिशेने जाण्यासाठी इतरांना साहाय्य करणे ही मानववंशासाठी त्याने केलेली खरी सेवा असते, या श्रीअरविंद लिखित वचनावर आधारित पुढील प्रश्न…)

(भाग – ०१)

साधक : माताजी, ज्याच्याकडे फारशी आध्यात्मिक क्षमता नाही अशी व्यक्ती या कार्यामध्ये चांगल्या रीतीने साहाय्य कसे करू शकते ?

श्रीमाताजी : एखाद्याकडे जास्त आध्यात्मिक क्षमता आहे, दुसऱ्या एखाद्याकडे कमी क्षमता आहे, असे म्हणता येईल का नाही, याबाबत सांगता येणार नाही. कारण ते तसे नसते.

आध्यात्मिक जीवन जगण्यासाठी चेतनेचे प्रतिक्रमण (reversal of consciousness) होणे आवश्यक असते. त्याची तुलना मानसिक क्षेत्रामध्ये व्यक्तीच्या अंगी असलेल्या क्षमतांशी, शक्यतांशी करणे अजिबात शक्य नाही. म्हणजे अमुक एका व्यक्तीकडे फारशी मानसिक, प्राणिक किंवा शारीरिक क्षमता नाही, किंवा त्याच्या शक्यता अगदी मर्यादित आहेत असे म्हणता येते. या क्षमता कशा विकसित करायच्या, नवीन क्षमता कशा संपादन करायच्या, (अर्थात हे तसे अवघड आहे पण तरीही) हे सगळे सांगता येऊ शकते. परंतु आध्यात्मिक जीवन जगणे म्हणजे व्यक्तीने आपल्याच अंतरंगातील एका वेगळ्याच विश्वाप्रत खुले व्हायचे असते. म्हणजे चेतनेचे प्रतिक्रमण घडवायचे असते, चेतनेला तिच्या मूळ स्थितीत न्यायचे असते.

सामान्य मानवी चेतनेची हालचाल ही बहिर्मुख असते. माणसं कितीही विकसित असली, अगदी अतिबुद्धिमान असली किंवा खूप यशस्वी असली तरी त्यांचीदेखील चेतना बहिर्मुख असते, साऱ्या ऊर्जा या बहिर्मुख असतात, संपूर्ण चेतना ही बाह्य दिशेनेच पसरलेली असते आणि चेतना थोडीफार अंतर्मुख झालेली असेल तरी ती अंतर्मुखता अगदीच अल्प असते, ती अतिशय दुर्मिळ असते, किंवा अगदीच त्रुटित असते. आणि ती अंतर्मुखतासुद्धा काही विशेष परिस्थितीच्या दडपणाखाली घडून येते, जोरदार धक्का बसला तर घडून येते. चेतनेच्या बहिर्मुखतेचे हे जे स्पंदन असते ते किंचित का होईना पालटावे आणि अंतर्मुख व्हावे नेमक्या याच हेतुने जीवन धक्केचपेटे देत असते.

ज्या ज्या व्यक्ती आध्यात्मिक जीवन जगल्या आहेत त्यांना एकसमानच अनुभव आलेला असतो : त्यांच्या अस्तित्वामधील काहीतरी अगदी अचानक प्रतिक्रमित झाले आहे, म्हणजे, अचानक काहीतरी बदल झाला आहे, काहीजण कधीकधी अचानक पूर्णपणे अंतर्मुख झाले आहेत, तसेच, त्याचवेळी अचानकपणे ऊर्ध्वमुख झाले आहेत, ते अंतरंगातून ऊर्ध्वमुख झाले आहेत. (अर्थात हे ऊर्ध्वमुख होणे म्हणजे बाहेर वर बघणे नसते, ते आंतरिक, सखोल असते, शारीरिकदृष्ट्या उंचीचा जो बोध होतो त्याच्यापेक्षा ही गोष्ट निराळी असते.) अंतरंगामध्ये काहीतरी अक्षरशः उलटेपालटे झालेले असते. हा एक निर्णायक अनुभव असतो – व्यक्तीची जीवनातील जी एक भूमिका असते, जीवनाकडे पाहण्याची जी एक विचारसरणी असते, त्यानुसार व्यक्ती जो एक दृष्टिकोन बाळगत असते, त्यामध्ये अचानकपणे परिवर्तन होते आणि कधीकधी तर हा बदल अतिशय निर्णायक असतो, तो अपरिवर्तनीय असतो.

(क्रमश:…)

– श्रीमाताजी [CWM 09 : 413-414]