श्रीअरविंद आणि मराठी माणसांचा अनुबंध :
जन्माने बंगाली असलेल्या श्रीअरविंद यांचे मराठी समुदायाशी, मराठी व्यक्तींशी घनिष्ठ संबंध होते. त्यांचे मराठीशी, महाराष्ट्राशी असलेले हे नाते अल्पज्ञात आहे. तेव्हा त्यांचा महाराष्ट्राशी असलेला अनुबंध थोडक्यात समजावून घेऊ.

श्रीअरविंद आणि महाराजा सयाजीराव गायकवाड :
अरविंद घोष हे शिक्षणासाठी इंग्लंडमध्ये असताना त्यांचा तेथे महाराजा सयाजीराव गायकवाड यांच्याशी परिचय झाला. आणि त्यातून त्यांना बडोद्याच्या सेवेची संधी प्राप्त झाली. बडोदानरेशांच्या सचिवालयात त्यांनी काही काळ नोकरी केली. नंतर बडोदा कॉलेजमध्ये ते उपप्राचार्य होते.

श्रीअरविंद आणि विष्णु भास्कर लेले :
विष्णु भास्कर लेले या महाराष्ट्रीयन योग्याशी त्यांचा परिचय झाला आणि त्यांच्याकडून त्यांनी योगाचे प्राथमिक धडे गिरविले. श्री. लेले यांनी त्यांना ‘मन निर्विचार कसे करायचे’ याचे धडे दिले. अवघ्या तीन दिवसांत अरविंद घोष यांना ती स्थिती प्राप्त झाली. तेव्हा त्यांना ‘शांत ब्रह्म-चेतने’चा अनुभव आला आणि पुढेही तो अनुभव अनेक दिवस कायम तसाच टिकून राहिला, असे ते सांगतात.

श्रीअरविंदांचे महाराष्ट्र दौरे :
शांत ब्रह्म-चेतनेच्या या टिकून राहिलेल्या अनुभूतीच्या दरम्यानच अरविंद घोष यांनी मार्गदर्शक श्री. लेले यांच्या समवेत, महाराष्ट्राचा दौरा केला होता आणि त्याची सुरुवात पुण्यापासून केली होती. त्यांच्या अनुभूतीजन्य भाषणांचा पहिलावहिला लाभ मिळाला होता तो महाराष्ट्रालाच! १२ जानेवारी १९०८ ते ०१ फेब्रुवारी १९०८ या कालावधीत त्यांची पुणे, गिरगाव, नाशिक, धुळे, अमरावती, अकोला, नागपूर येथे भाषणे झाली होती.

श्रीअरविंद आणि लोकमान्य टिळक :
अहमदाबाद येथे इ.स. १९०२ साली झालेल्या काँग्रेस परिषदेमध्ये अरविंद घोष हे लोकमान्य टिळक यांना प्रथम भेटले. पुढे १९०७ सालच्या सुरत काँग्रेसमध्ये लोकमान्य टिळकांचे सहकारी म्हणून ते कार्यरत होते.

श्रीअरविंद आणि इंदुप्रकाश साप्ताहिक :
अरविंद घोष यांनी आपल्या राजकीय, सामाजिक जीवनाच्या कारकिर्दीस सुरुवात केली ती इंदुप्रकाश या मराठी-इंग्रजी साप्ताहिकातील लेखमालेच्या रूपाने, असे म्हटले तर वावगे ठरू नये. ‘New Lamps for Old’, या लेखमालेतील नऊ भाग ०७ ऑगस्ट १८९३ ते ०६ मार्च १८९४ या कालावधीत इंदुप्रकाशमध्ये प्रकाशित झाले होते. ही लेखमाला विशेष गाजली होती. कारण त्यामध्ये तत्कालीन काँग्रेसच्या मवाळ धोरणावर कडाडून प्रहार करण्यात आला होता.

श्रीअरविंद आणि बाजीप्रभू देशपांडे :
श्रीअरविंद यांनी ‘बाजी प्रभू’ ही वीररसप्रधान मुक्तछंदातील दीर्घ कविता त्यांच्या राजकीय धामधुमीच्या काळातच लिहिलेली आहे. मार्च इ. स. १९१० मध्ये ती ‘कर्मयोगिन्’ या नियतकालिकामध्ये प्रकाशित करण्यात आली होती. बाजी प्रभूंनी आपल्या कर्तबगारीने मृत्यूवर मिळविलेल्या विजयाचे रोमहर्षक चित्रण या कवितेत येते.

श्रीअरविंद आणि मराठी :
श्रीअरविंद हे बहुभाषाकोविद होते. इंग्रजी व फ्रेंच या भाषांवर प्रभुत्व होते. लहान वयातच त्यांनी लॅटिन, ग्रीक या भाषांमध्ये नैपुण्य मिळविले होते. इंग्लंडमध्ये असतानाच ते जर्मन, स्पॅनिश, इटालियन ह्या भाषा शिकले. बडोद्यात राहू लागल्यावर बंगाली, गुजराथी, तमिळ आणि संस्कृत आदी भारतीय भाषा शिकले. त्यात मराठीचाही समावेश आहे.

त्यांच्या लिखाणात संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम, समर्थ रामदास, छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्याविषयीचे गौरवोद्गार आलेले दिसतात.

श्रीअरविंदांचा मराठी, मराठी माणसे, मराठी संस्कृती, मराठीतील थोर व्यक्तिमत्त्वे या साऱ्यांशी कसा घनिष्ठ संबंध होता हे वरील विवेचनावरून वाचकांच्या लक्षात येईल. परंतु असे असून देखील मराठी बांधवांना पाँडेचेरी, श्रीअरविंद किंवा श्रीमाताजी, त्यांचा आश्रम या गोष्टी दूरस्थ वाटतात असे दिसते. महाराष्ट्राला श्रीअरविंद यांच्या वाङ्मयाची, त्यांच्या कार्यकर्तृत्वाची पुरेशी ओळख आहे, असे आढळत नाही. किंबहुना मराठी माणूस याविषयी एकंदरच अनभिज्ञच आहे, असे वाटावे अशी परिस्थिती आहे. मात्र साऱ्याला सन्माननीय अपवाद ठरतात ते म्हणजे ‘सेनापती बापट’!

श्रीअरविंद आणि सेनापती बापट :
श्रीअरविंदांचे ग्रंथरूपाने प्रकाशित झालेले बहुतांशी साहित्य – Synthesis of Yoga (योगसमन्वय), Essays on the Gita (गीतेवरील निबंध), Isha Upanishad (ईश-उपनिषदावरील भाष्य), Life Divine (दिव्य जीवन), The foundation of Indian Culture (भारतीय संस्कृतीचा पाया), The ideal of human Unity (मानवी एकतेचा आदर्श) इ. साहित्य सेनापती बापट यांनी अनुवादित केले आहे.

सेनापती बापटांप्रमाणेच पुढील काळात डॉ. ग. ना. जोशी, सदानंद सुंठणकर यासारख्यांनी श्रीअरविंद यांचे साहित्य मराठी लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी यथाशक्य सर्व प्रयास केले. यामध्ये पाँडेचेरी स्थित कै. भा. द. लिमये आणि कै. विमल भिडे यांचाही आदराने उल्लेख करावा लागेल.

आणि आज…..
आज ‘अभीप्सा मराठी मासिक’ एक प्रकारे हीच परंपरा पुढे चालवू पाहत आहे.

समग्र मानवजातीचेच उत्थान करू पाहणाऱ्या ‘पूर्णयोगा’चे तत्त्वज्ञान मराठी बांधवाना ज्ञात व्हावे, याच एका तळमळीने ‘अभीप्सा मराठी मासिक’ तसेच ‘auromarathi.org’ हे संकेतस्थळ, ‘अभीप्साचे फेसबुक पेज’ आणि ‘Auro Marathi’ हे youtube चॅनल कार्यरत आहेत.

आपल्या साऱ्यांच्या प्रेमामुळे व सहकार्यामुळे वरील सर्व माध्यमांद्वारे, श्रीअरविंद व श्रीमाताजी यांचे मराठी अनुवादित ‘विचारधन’ तीस हजारांहून अधिक वाचक व दर्शकांपर्यंत जाऊन पोहोचले आहे आणि ते सारेजण या विचारधारेमध्ये प्रविष्ट झाले आहेत. आज ‘auromarathi.org’ या संकेतस्थळाचा पाचवा वर्धापनदिन आहे, हे कळविण्यास अतीव समाधान होत आहे.

आपले सहकार्य व प्रेम यापुढेही असेच अखंडितपणे लाभत राहो, हीच प्रार्थना! श्रीअरविंद व श्रीमाताजी यांचे कृपाशीर्वाद आहेतच….

आपण अजूनही या संकेतस्थळास Subscribe केले नसेल तर, नक्की Subscribe करा. त्यासाठी ‘बेल’ आयकॉनवर क्लिक करा. त्यामुळे कार्य करणाऱ्यांना अधिक ‘उर्जा व मनोबल’ प्राप्त होऊ शकते. ही सेवा विनामूल्य आहे. धन्यवाद!!!

– संपादक, ‘अभीप्सा’ मराठी मासिक

विचारशलाका २०

(श्रीअरविंदांनी एका साधकाला लिहिलेल्या पत्रामधून…)

एखाद्याला लौकिकतेचा त्याग करून, फक्त पारलौकिकतेची निवड करायची असेल आणि त्याच्या या निवडीमुळे त्याला जर शांती लाभत असेल तर त्याने खुशाल तसे करावे. शांती लाभावी म्हणून, लौकिकतेचा त्याग करणे मला स्वत:ला आवश्यक वाटले नाही. माझ्या ‘योगा’मध्ये (पूर्णयोग) सुद्धा, माझ्या कार्यक्षेत्रात भौतिक आणि आध्यात्मिक अशा दोन्ही विश्वांचा समावेश करण्यासाठी आणि केवळ वैयक्तिक मुक्तीसाठी नव्हे तर, येथील दिव्य जीवनासाठी, दिव्य ‘चेतना’ आणि दिव्य ‘शक्ती’ लोकांच्या अंत:करणात व या पार्थिव जीवनात स्थापित करण्यासाठी मी प्रवृत्त झालो आहे, असे मला आढळून आले.

अन्य ध्येयं जशी आध्यात्मिक आहेत, तसेच हे ध्येयदेखील ‘आध्यात्मिक’ आहे असे मला वाटते आणि या जीवनात लौकिक, पार्थिव गोष्टींचा पाठपुरावा करणे, त्यांचा जीवनात समावेश करणे यामुळे, आध्यात्मिकतेला कलंक लागेल किंवा त्याच्या भारतीयत्वाला काही बाधा येईल असे मला वाटत नाही. माझा तरी वास्तवाबद्दलचा आणि विश्वाचे, वस्तुंचे, ईश्वराचे स्वरूप याविषयीचा हा अनुभव व हा दृष्टिकोन राहिलेला आहे. हे त्यांबाबतचे जवळजवळ समग्र सत्य असल्यासारखे मला वाटते आणि म्हणूनच त्याचे अनुचरण (pursuit) करणे याला मी ‘पूर्णयोग’ म्हणतो. पण अर्थातच, एखाद्याला पूर्णतेची ही संकल्पना मान्य नसेल आणि तो ती नाकारत असेल किंवा या लौकिक जीवनाचा संपूर्णतया परित्याग करून, पारलौकिक जीवनावर भर देणाऱ्या आध्यात्मिक आवश्यकतेवर तो विश्वास ठेवत असेल तर तसे करण्यास तो मोकळा आहे, पण तसे असेल तर माझा ‘योग’ (पूर्णयोग) आचरणे त्याला शक्य होणार नाही.

– श्रीअरविंद [CWSA 35 : 234]

आध्यात्मिकता ३६

(श्रीअरविंद यांनी एका साधकाला लिहिलेल्या पत्रामधून…)

तुम्ही ‘ध्यान’ कशाला म्हणता? डोळे मिटणे आणि मन एकाग्र करणे याला? सत्य-चेतना खाली उतरविण्यासाठी तिला हाक देण्याची ही केवळ एक पद्धत आहे. सत्य-चेतनेशी जोडले जाणे आणि तिचे अवतरण जाणवणे, केवळ हीच गोष्ट महत्त्वाची आहे आणि जर का ती कोणत्याही पारंपरिक पद्धतीविना होत असेल, – जसे ते माझ्या बाबतीत नेहमीच होत असे, – तर ते अधिक चांगले आहे. ध्यान हे केवळ एक साधन किंवा उपकरण आहे, चालता, बोलता, काम करतानासुद्धा साधनेमध्ये असणे ही खरी प्रक्रिया आहे.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 300)

*

(बडोदा येथील वास्तव्यामध्ये महाराष्ट्रातील योगी विष्णु भास्कर लेले यांनी श्री. अरविंद घोष यांना मन कसे निःस्तब्ध करावे यासंबंधी मार्गदर्शन केले होते. आणि तीन दिवसांच्या साधनेने श्री. अरविंद घोष ‘शांत-ब्रह्मा’च्या साक्षात्काराप्रत जाऊन पोहोचले होते. पुढे त्याच अवस्थेमध्ये ते लेले यांच्यासमवेत (इ. स. १९०८ मध्ये) मुंबई येथे राजकीय दौऱ्यावर गेले होते. लेले यांच्या मार्गदर्शनानुसार त्यांनी उपस्थित जनसमुदायाला ईश्वर समजून अभिवादन केले आणि भाषणास सुरूवात केली होती. या सर्व अनुभवमालिकांच्या पार्श्वभूमीवर घडलेल्या, आपल्या साधनेबाबत श्रीअरविंद १९३८ साली सांगत आहेत…)

कलकत्त्याला जाण्यासाठी मी मुंबईहून निघालो होतो, तेव्हा मी लेले यांना विचारले की, “मी माझ्या साधनेबाबत काय केले पाहिजे?”

ते काही काळ शांत राहिले, कदाचित त्यांच्या अंतरंगातून येणाऱ्या आवाजाची ते प्रतीक्षा करत असावेत. आणि मग त्यांनी उत्तर दिले, “दिवसातील एका ठरावीक वेळी ध्यान करत जा आणि अंतःकरणातून येणारा आतला आवाज ऐकत जा.”

मला अंतःकरणातून कोणताही आवाज ऐकू आला नाही पण मस्तकाच्या वरच्या बाजूने एक काहीसा निराळा असा आवाज ऐकू आला आणि त्यानंतर मी एका ठरावीक वेळी ध्यान करणे सोडून दिले – कारण माझे ध्यान सदासर्वकाळ चालू असे.

(Talks with Sri Aurobindo – Vol 01 by Nirodbaran : 03)

(पूर्वार्धाचा सारांश – चेतना जडामध्ये गर्भित असते. जडामध्ये सुप्त स्वरूपामध्ये असलेली ही चेतना उत्क्रांतीच्या प्रक्रियेद्वारे विमुक्त केली जाते.)

(उत्तरार्ध) – भाग ०१

प्राण ही चेतनेच्या विमुक्ततेची पहिली पायरी आहे; मन ही दुसरी पायरी आहे; पण उत्क्रांती मनापाशी संपत नाही; तर त्याहून अधिक महान अशा आध्यात्मिक (spiritual) आणि अतिमानसिक (supramental) चेतनेमध्ये विमुक्त होण्याची ती वाट पाहत राहते. ‘अतिमानसा’चे विकसन आणि सचेतन जीवामध्ये ‘आत्म्या’चे प्राबल्य हे निश्चितच उत्क्रांतीचे पुढचे पाऊल असणार आहे. तसे झाले तरच, वस्तुजातामध्ये अंतर्हित (involved) असणारे ‘दिव्यत्व’ पूर्णत: बहरून येईल आणि जीवनाला त्याचे निर्दोष आविष्करण करणे शक्य होईल.

परंतु ‘प्रकृती’कडून उत्क्रांतीची या आधीची पावले, वनस्पती आणि प्राणीजीवनाच्या जागृत इच्छाशक्तीच्या सहकार्याविनाच उचलली गेली; मनुष्यामध्ये मात्र, त्याच्या (मन, प्राण, देह) या आधारामध्ये, जागृत इच्छाशक्तीद्वारे विकसन करण्यास ‘प्रकृती’ समर्थ ठरली आहे. तथापि, मनुष्यामध्ये असलेल्या मानसिक इच्छाशक्तीद्वारेच हे संपूर्णत: घडून येईल असे संभवनीय नाही, कारण मन हे एका ठरावीक बिंदूपर्यंतच जाऊ शकते आणि त्यानंतर ते एका वर्तुळातच फिरत राहते. ज्यामुळे मन उच्चतर तत्त्वात बदलून जाईल असे वळण चेतनेला देणे आवश्यक आहे; असे एक परिवर्तन घडवून आणणे आवश्यक आहे. ती पद्धत प्राचीन काळातील मानसिक तपस्येच्या आणि ‘योगाभ्यासा’च्या माध्यमातून शोधून काढणे गरजेचे आहे. प्राचीन काळी, जगापासून स्वत:ला दूर राखणे आणि ‘स्व’च्या किंवा ‘आत्म्या’च्या उच्चतर चेतनेमध्ये स्वत:चा विलय करून घेणे या मार्गाने हे प्रयत्न झाले आहेत.

– श्रीअरविंद [CWSA 36 : 547-548]

प्रकृतीमध्ये पाषाणातून वनस्पतीकडे, वनस्पतीकडून प्राण्याकडे, प्राण्याकडून मानवाकडे, अशाप्रकारे आरोहण करणारा क्रमविकास आहे. आजवर ज्ञात असलेल्या या विकासक्रमानुसार, सध्यातरी मानव हा सर्वात वरच्या पायरीवर आहे असे दिसून येते. अर्थातच, त्यामुळे आपण या विश्वातील विकासाचा अंतिम टप्पा असून, आपल्यापेक्षा उच्चतर असे या पृथ्वीतलावर काहीही असणे शक्य नाही, असा मनुष्याचा समज झाला आहे. आणि हाच त्याचा फार मोठा गैरसमज आहे. त्याच्या शारीरिक प्रकृतीच्या (physical nature) दृष्टीने तो आजही जवळजवळ पूर्णपणे प्राणीच आहे; विचार करणारा आणि बोलणारा प्राणी आहे इतकेच. मात्र त्याच्या शारीरिक सवयी आणि सहज स्वाभाविक प्रवृत्ती पाहता तो अजूनही प्राणिदशेतच आहे. अर्थातच अशा अपूर्ण निर्मितीत प्रकृती संतुष्ट असू शकत नाही हे निश्चित.

प्रकृती एक नवीन प्रजाती बनविण्याच्या प्रयत्नांत आहे. प्राण्याच्या दृष्टीने जसा मानव, त्याप्रमाणे मानवाच्या दृष्टीने ती प्रजाती असेल. ती प्रजाती बाह्य आकाराने मानवसदृशच असेल; तरीपण तिची चेतना मनाहून कितीतरी उच्च स्तरावरची असेल आणि ती प्रजाती अज्ञानाच्या दास्यत्वातून पूर्णपणे मुक्त झालेली असेल. मनुष्याला हे सत्य अवगत करून देण्यासाठी श्रीअरविंद या पृथ्वीतलावर आले. मानसिक चेतनेमध्ये जगणारा मनुष्य हा केवळ एक संक्रमणशील जीव आहे; परंतु एक नवी चेतना, ‘सत्य-चेतना’ प्राप्त करून घेण्याची क्षमता असणारा आणि एक पूर्णतया सुसंवादपूर्ण, कल्याणकारी, सुंदर, आनंदी आणि पूर्ण जाणीवयुक्त जीवन जगण्याची क्षमता असणारा असा तो जीव आहे, असे त्यांनी सांगितले आहे. ही चेतना, जिला त्यांनी ‘अतिमानस’ (Supermind) असे संबोधले आहे, ती चेतना स्वत:मध्ये (पृथ्वीकरिता) प्रस्थापित करण्यासाठी, आणि त्यांच्या भोवती जमलेल्या साधकांना देखील त्या चेतनेची अनुभूती यावी म्हणून साहाय्य करण्यासाठी, श्रीअरविंदांनी या पृथ्वीतलावर त्यांचा संपूर्ण आयुष्यभराचा वेळ देऊ केला.

– श्रीमाताजी [CWM 12 : 116]