साधना, योग आणि रूपांतरण – १७२

मूलत: सर्व प्रकारचे योग म्हणजे आपली चेतना उन्नत करणे किंवा अधिक सखोल करणे होय. असे केल्यामुळे आपली चेतना ही, आपल्या सामान्य चेतनेच्या आणि आपल्या सामान्य ‘प्रकृती’च्या अतीत असणाऱ्या गोष्टींसाठी सक्षम होऊ शकेल.

योग म्हणजे आपल्या आंतरिक सखोलतेमध्ये प्रवेश करणे, आपल्या वर असणाऱ्या उत्तुंगतेप्रत आरोहण करणे, (आपल्या सीमित चेतनेच्या) पलीकडे असलेली चेतना व्यापक करणे. किंवा आपल्या आंतरिक सखोलतेशी, आपल्या वर असणाऱ्या उत्तुंगतेशी, आपल्या अतीत असणाऱ्या व्यापकतेशी ‘संपर्क साधणे’ म्हणजे योग. त्यांच्या महान प्रभावाप्रत, महान अस्तित्वांप्रत, त्यांच्या गतिप्रवृत्तींबाबत ‘खुले असणे’ किंवा आपल्या पृष्ठवर्ती चेतनेमध्ये आणि आपल्या अस्तित्वामध्ये त्यांचा ‘स्वीकार करणे’ म्हणजे योग. त्यामुळे आपल्या बाह्य अस्तित्वाचे परिवर्तन होईल, आपल्या अस्तित्वाला तो आत्मा कवळून घेईल आणि त्याची सत्ता आपल्या बाह्य अस्तित्वावरील देखील प्रस्थापित होऊ लागेल.

आपण ज्या ब्रह्माचा (Reality) शोध घेऊ इच्छितो ते ब्रह्म आपल्या पृष्ठभागावर नसते किंवा जर ते तिथे असलेच तर ते अवगुंठित झालेले असते, झाकलेले (Concealed) असते. आपल्या आवाक्यात असलेल्या चेतनेपेक्षा अधिक गहनतर, उच्चतर किंवा व्यापकतर चेतनाच तेथे पोहोचू शकते, त्याला स्पर्श करू शकते, त्याचे ज्ञान करून घेऊ शकते आणि ते ब्रह्म प्राप्त करून घेऊ शकते.

– श्रीअरविंद (CWSA 12 : 327-328)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७०

सर्व प्रकारचे योगमार्ग ही मूलतः माध्यमे आहेत. ती आपल्याला आपल्या अज्ञानी व सीमित पृष्ठवर्ती चेतनेतून – तिने आत्ता आपल्यापासून झाकून ठेवलेल्या – आपल्या अधिक विशाल व सखोल ब्रह्मामध्ये आणि जगतामध्ये प्रविष्ट होण्यासाठी तसेच परम व समग्र ‘सत्’मध्ये प्रविष्ट होण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.

प्रत्येक वस्तुच्या मुळाशी ‘ब्रह्म’ आहे, किंबहुना ते प्रत्येक वस्तुला व्यापून आहे. किंबहुना, आपण ज्या पद्धतीने या जगाकडे पाहतो त्यापेक्षा काहीशा निराळ्या पद्धतीने पाहिल्यास सर्वकाही ‘ब्रह्म’ आहे; आपल्या विचारांच्या, जीवनाच्या आणि कृतींच्या द्वारे आपण चाचपडत त्या ब्रह्माच्या दिशेने वाटचाल करत असतो; आपल्या धर्माच्या आणि तत्त्वज्ञानाच्या माध्यमातून त्याचे आकलन करून घेण्याचा, त्याच्याप्रत पोहोचण्याचा आपण प्रयत्न करत असतो. आणि अंतिमत: आपण थेटपणे एखाद्या आंशिक किंवा एखाद्या संपूर्ण आध्यात्मिक अनुभूतीला स्पर्श करतो.

हा आध्यात्मिक अनुभव, (त्या अनुभवाप्रत पोहोचण्याची) पद्धत, साक्षात्कार-प्राप्ती यांनाच आपण ‘योग’ असे संबोधतो.

– श्रीअरविंद (CWSA 12 : 361)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १६९

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

आपल्या सर्व संकल्पांचा कर्मांचा उगम जेथून होतो आणि जेथून त्यासाठी ऊर्जा पुरवली जाते आणि त्या उर्जेची परिपूर्ती पुन्हा जेथे होते त्या सर्वान्तर्यामी असणाऱ्या ईश्वराशी आपण आपल्या संकल्पाने व कर्माने एकरूप होऊ शकतो. आणि या ऐक्याचा कळस म्हणजे प्रेम, भक्ती होय. कारण ज्या ‘ईश्वरा’च्या उदरामध्ये आपण राहतो, कर्म करतो, हालचाल करतो; ज्याच्या आश्रयाने आपण अस्तित्वात आहोत; केवळ त्या ‘ईश्वरा’साठीच कर्म करावे, केवळ ‘ईश्वरा’साठीच जगावे हे आपण अंतिमत: शिकतो. अशा ‘ईश्वरा’शी जाणीवपुर:सर एकरूप होण्याचा आनंद हेच प्रेमाचे, भक्तीचे स्वरूप आहे. असे असल्याने या प्रेमाला, भक्तीला ईश्वराशी घडणाऱ्या ऐक्याचा मुकुटमणी असे म्हटले जाते.

*

उच्चतर आध्यात्मिक स्तरावर, भक्ती आणि समर्पण या गोष्टी असू शकतात पण या गोष्टी अंतरात्म्यामध्ये जशा अपरिहार्य असतात तशा त्या उच्चतर आध्यात्मिक स्तरावर अपरिहार्य असत नाहीत. उच्चतर मनामध्ये व्यक्ती ‘ब्रह्मन्’बरोबरील एकत्वाबाबत इतकी सचेत असू शकते की तिच्या ठायी, भक्ती अथवा समर्पण असे वेगळे काही शिल्लकच उरलेले नसते.

– श्रीअरविंद (CWSA 23-24 : 545) (CWSA 29 : 78)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १६७

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

समर्पण आणि प्रेम-भक्ती या काही परस्परविरोधी गोष्टी नाहीत, त्या एकमेकींसोबत वाटचाल करतात. हे खरे आहे की, प्रथमतः मनाद्वारे ज्ञानाच्या माध्यमातून समर्पण करणे शक्य असते परंतु त्यामध्ये मानसिक भक्ती अंतर्भूत असते आणि ज्या क्षणी समर्पण हृदयापर्यंत जाऊन पोहोचते, त्या क्षणापासून भक्ती ही भावना बनून आविष्कृत होते आणि भक्तिभावनेबरोबर प्रेम येतेच.
*
प्रारंभी आत्म-समर्पण आत्मज्ञानापेक्षा अधिक प्रेम आणि भक्ती यांच्या माध्यमातून घडून येते. परंतु आत्मज्ञानामुळे संपूर्ण समर्पण करणे अधिक शक्य होते, हे देखील खरे आहे.
*
पूर्ण प्रेम आणि भक्ती यांद्वारे निःशेष समर्पण सर्वोत्तमरित्या घडून येऊ शकते. भक्तीचा प्रारंभ समर्पणाविना होऊ शकतो; मात्र ती स्वत:ला घडवत, स्वाभाविकपणे समर्पणाच्या दिशेनेच जाते.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 78, 78), (CWSA 30 : 57)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १६५

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

(एका साधकाने श्रीअरविंद यांना दिव्य प्रेमासंबंधी काही प्रश्न विचारला असावा असे दिसते. त्या साधकाला श्रीअरविंद यांनी दिलेले हे उत्तर…)

‘दिव्य प्रेम’ हे मानवी प्रेमाप्रमाणे नसते, तर ते गहन, व्यापक आणि प्रशांत असते. त्याची जाणीव होण्यासाठी आणि त्याला प्रतिसाद देण्यासाठी व्यक्तीने अविचल आणि विशाल झाले पाहिजे. जे गरजेचे आहे (असे त्या व्यक्तीला वाटते) त्याची पूर्ती करायची किंवा नाही हा निर्णय व्यक्तीने ‘दिव्य प्रज्ञे’वर आणि ‘दिव्य प्रेमा’वर सोपविला पाहिजे. आणि ‘दिव्य प्रेमा’प्रत समर्पित होणे हेच व्यक्तीचे समग्र उद्दिष्ट असले पाहिजे; जेणेकरून ती व्यक्ती धारकपात्र आणि साधन बनू शकेल.

“अमुक एका कालावधीमध्येच माझी प्रगती झाली पाहिजे, माझा विकास झाला पाहिजे आणि मला साक्षात्कार झाला पाहिजे,” अशा गोष्टींचा व्यक्तीने आग्रह धरता कामा नये, या गोष्टीची तिने मनामध्ये पक्की खूणगाठ बांधली पाहिजे. या सर्व गोष्टींसाठी कितीही कालावधी लागला तरी, त्यासाठी थांबण्याची आणि चिकाटीने प्रयत्न करत राहण्याची व्यक्तीची तयारी असली पाहिजे. तिने तिचे संपूर्ण जीवन हे त्या एकमेव गोष्टीप्रत म्हणजे ‘ईश्वरा’प्रत असलेली उन्मुखता आणि अभीप्सा, यांसाठी वाहून घेतले पाहिजे.

कशाची तरी मागणी करणे आणि काहीतरी संपादन करणे हे नव्हे तर, स्वतःला अर्पण करणे हे साधनेचे रहस्य असते. व्यक्ती जेवढे आत्मदान करते तेवढ्या प्रमाणात तिची ग्रहणक्षमता वृद्धिंगत होते. परंतु त्यासाठी (तिच्या स्वभावातील) अधीरता आणि बंडखोर वृत्ती नाहीशी झाली पाहिजे. “मला काही साध्यच होत नाहीये, मला कोणाचे साहाय्य मिळत नाहीये, माझ्यावर कोणाचे प्रेमच नाहीये, आता मी निघून जातो, आता मी अध्यात्मसाधनेचा किंवा या जीवनाचाच त्याग करतो,” (आतून उमटणाऱ्या) अशा प्रकारच्या सर्व सूचनांना त्या व्यक्तीने धुडकावून दिले पाहिजे.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 345)