‘पूर्णयोगा’ची योगसूत्रे – २६

पूर्णयोगामध्ये समग्र जीवन हे, अगदी बारीकसारीक तपशिलासहित रूपांतरित करायचे असते, ते दिव्यत्वामध्ये परिवर्तित करायचे असते.

इथे कोणतीच गोष्ट निरर्थक नसते आणि कोणतीच गोष्ट क्षुल्लक नसते. “जेव्हा मी ध्यानधारणा करत असेन, जेव्हा तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास करत असेन किंवा (आध्यात्मिक) चर्चा ऐकत असेन तेव्हा मी प्रकाशाभिमुख अशा उन्मीलित स्थितीत राहीन आणि प्रकाशाप्रत आवाहन करेन; पण जेव्हा मी फिरायला बाहेर पडेन किंवा मी जेव्हा मित्रांना भेटेन तेव्हा मात्र हे सारे विसरून गेलो तरी चालेल,” असे तुम्ही म्हणू शकत नाही. जर तुम्ही अशा तऱ्हेचाच दृष्टिकोन ठेवलात तर त्याचा अर्थ असा होईल की, तुम्ही तसेच अरूपांतरित राहाल आणि मग तुम्ही ईश्वराशी खरेखुरे एकत्व कधीच साधू शकणार नाही. फार फार तर तुम्हाला उच्चतर जीवनाची थोडीफार झलक पाहायला मिळेल. परंतु तुम्ही नेहमीच ईश्वरापासून विभक्त राहाल.

तुमच्या ध्यानावस्थेत किंवा तुमच्या आंतरिक चेतनेमध्ये तुम्हाला काही अनुभव आले किंवा काही साक्षात्कार झाले तरीही तुमचे शरीर आणि तुमचे बाह्य जीवन मात्र तसेच अपरिवर्तित राहिलेले असेल. शरीर आणि बाह्य जीवन यांची अजिबात दखल न घेणारे असे आंतरिक प्रदीपन (illumination) हे फारसे उपयोगाचे नाही, कारण असे आंतरिक प्रदीपन जगाला ते जसे आहे तसेच सोडून देते. आजवर हे असेच घडत आले आहे. ज्यांना अगदी महान आणि शक्तिशाली साक्षात्कार झाला होता त्यांनीदेखील, आंतरिक शांतीमध्ये आणि स्थिरतेमध्ये कोणतीही बाधा येऊ नये म्हणून या जगापासून स्वतःला विलग केले होते; या जगाला आहे त्या परिस्थितीत सोडून दिले होते, त्यामुळे, दुःखकष्ट, मूर्खपणा, मृत्यू आणि अज्ञान यांवर कोणताही परिणाम न होता, त्या गोष्टी तशाच कायम राहिल्या; त्यांचे या भौतिक जगतावरील सार्वभौमत्व तसेच अबाधित राहिले. जे अशा तऱ्हेने या जगापासून विलग झाले होते त्यांच्यासाठी, या गडबडगोंधळापासून सुटका करून घेणे, अडचणींकडे पाठ फिरविणे आणि अन्यत्र एखादी आनंदी अवस्था शोधणे हे, सुखकर असू शकेल; पण ते या जगाला आणि जीवनाला आहे तशाच असुधारित आणि अरूपांतरित अवस्थेत सोडून जातात; आणि त्यांच्या स्वतःच्या बाह्य चेतनेलादेखील ते अरूपांतरित अवस्थेत सोडून जातात, आणि त्यांचे शरीरदेखील जसे होते तसेच, पुनरुज्जीवित न झालेल्या अवस्थेत ते सोडून जातात. परंतु जेव्हा या भौतिक जगात त्यांना परत यावे लागेल तेव्हा ते अगदी सामान्य माणसापेक्षादेखील सामान्य असू शकतात; कारण त्यांनी भौतिक वस्तुमात्रांवरील त्यांचे प्रभुत्व गमावलेले असते आणि त्यामुळे, त्यांचा जीवनव्यवहार विसंगत होण्याची तसेच येणाऱ्याजाणाऱ्या प्रत्येक शक्तीच्या दयेवर अवलंबून असण्याची शक्यता असते.

ज्यांचा हाच आदर्श आहे, त्यांच्यासाठी तो चांगला असू शकेल. परंतु हा आपला योग नाही. कारण आपल्याला या विश्वावर दिव्य विजय प्राप्त करून घ्यायचा आहे; या विश्वातील सर्व घडामोडी, गतीविधींवर विजय मिळवायचा आहे आणि इथेच त्या ‘ईश्वरा’चा साक्षात्कार घडवायचा आहे. परंतु ‘ईश्वरा’ने येथे राज्य करावे असे जर आपल्याला वाटत असेल तर आपल्यापाशी जे काही आहे, आपण जे काही आहोत, आपण येथे जे काही करत असतो ते सारे ईश्वरार्पण केले पाहिजे. एखादी गोष्ट कमी महत्त्वाची आहे किंवा ‘बाह्य जीवन आणि त्याच्या आवश्यकता या दिव्य जीवनाचा भाग असू शकत नाहीत,’ असा विचार आपण करून चालणार नाही. आपण जर असा विचार केला तर आपण आजवर जेथे आहोत तेथेच राहू आणि मग या बाह्य जगतावर आपण कधीच विजय मिळवू शकणार नाही, चिरस्थायी असे आपण काहीही केलेले नसेल.

– श्रीमाताजी
(CWM 03 : 24-25)

‘पूर्णयोगा’ची योगसूत्रे – २२

केवळ अतिमानव बनण्याच्या कल्पनेने या योगाकडे वळणे ही प्राणिक अहंकाराची कृती ठरेल आणि त्यामुळे या योगाचे मूळ उद्दिष्टच निष्फळ ठरेल. जी माणसे त्यांच्या सर्व क्रियाकलापांसमोर हे उद्दिष्ट ठेवतात त्यांना अपरिहार्यपणे आध्यात्मिक आणि अन्य दु:खं सहन करावी लागतात. विभक्तकारी अहंकाराचे दिव्य चेतनेमध्ये विलयन करून, त्या द्वारे दिव्य चेतनेमध्ये प्रथम प्रवेश करणे (त्या अनुषंगाने, म्हणजे असे करत असताना, व्यक्तीला स्वतःच्या खऱ्या व्यक्तिगत ‘स्व’चा शोध लागतो; हा ‘स्व’ म्हणजे मर्यादित, निरर्थक आणि स्वार्थी मानवी अहंकार नसतो तर, तो ईश्वराचा अंश असतो.) आणि दुसरे म्हणजे, मन, प्राण आणि शरीर यांचे रूपांतरण करण्यासाठी म्हणून अतिमानसिक चेतना या पृथ्वीवर अवतरित करणे हे या योगाचे ध्येय आहे. बाकी सर्व गोष्टी या दोन ध्येयांचे परिणाम असू शकतात, परंतु त्या या योगाचे मुख्य उद्दिष्ट असू शकत नाहीत.

– श्रीअरविंद
(CWSA 29 : 21)

माझा ‘योग’ हा त्याच्या सर्व सिद्धान्तांसहित अगदी पूर्णतः नवीन आहे, असे मी कधीही म्हटलेले नाही. मी याला ‘पूर्णयोग’ असे नाव दिले आहे. आणि या शब्दांचा अर्थ असा की, यामध्ये अनेक योगांची तत्त्व व प्रक्रिया समाविष्ट केल्या आहेत. त्याचे नावीन्य त्याच्या ध्येयात, उद्दिष्टात आणि पद्धतीतील समग्रतेत आहे.

I have never said that my Yoga was something brand new in all its elements. I have called it the integral Yoga and that means that it takes up the essence and many processes of the old Yogas—its newness is in its aim, standpoint and the totality of its method.

…काही साधकांना लिहिलेल्या पत्रात मी हा योग नवीन आहे, यावर भर दिला आहे. कारण, माझ्या दृष्टीने, जुन्याच योगांची संकल्पना व त्यांच्या ध्येयांची पुनरावृत्ती पुरेशी नाही, आजवर जी गोष्ट साध्य झाली नव्हती, जी गोष्ट आजवर सुस्पष्टपणे दिसलेली नव्हती अशी एक गोष्ट प्राप्तव्य म्हणून मी समोर मांडत होतो. ही गोष्ट अगदी स्वाभाविक असली तरीदेखील, आजवरच्या साऱ्या भूतकालीन आध्यात्मिक प्रयासांचे नियोजित गंतव्य म्हणून अजूनपर्यंत तरी ती गुप्तच होती.

I laid emphasis on it as new in a letter to certain sadhaks so as to explain to them that a repetition of the aim and idea of the old Yogas was not enough in my eyes, that I was putting forward a thing to be achieved that has not yet been achieved, not yet clearly visualised, even though it is one natural but still secret destined outcome of all the past spiritual endeavour.

प्राचीन योगांच्या तुलनेत हा योग पुढील बाबतीत नावीन्यपूर्ण आहे.
१) जगापासून किंवा जीवनापासून निवृत्त होऊन स्वर्ग, निर्वाण यांच्याकडे प्रयाण हे या योगाचे उद्दिष्ट नाही. उलट , हा योग जीवनामध्ये आणि अस्तित्वामध्ये परिवर्तनाचे उद्दिष्ट बाळगतो. ते गौण आणि अनुषंगिक उद्दिष्ट आहे, असे तो मानत नाही तर ते वैशिष्ट्यपूर्ण आणि केंद्रवर्ती उद्दिष्ट आहे असे तो मानतो. अन्य योगांमध्ये ‘अवतरण’ (descent) असलेच तर, आरोहणाच्या (ascent) मार्गावरील केवळ एक घटना म्हणून किंवा आरोहणाचा परिणाम म्हणून ते घडून आलेले असते, अन्य योगांमध्ये आरोहण हीच सत्य गोष्ट असते. या योगात आरोहण हे अनिवार्य आहे; परंतु त्याचा परिणाम म्हणून घडून येणारे ‘अवतरण’ हीच गोष्ट येथे निर्णायक असते आणि तीच येथे आरोहणाचे अंतिम उद्दिष्ट मानण्यात आलेले आहे. आरोहणाच्या द्वारे नवीन चेतनेचे अवतरण घडून येणे, ही या साधनेनी उमटवलेली मोहोर आहे. तंत्रयोग आणि वैष्णव या संप्रदायांची परिसमाप्तीसुद्धा जीवनापासून सुटका यामध्ये होते; तर ‘जीवनाची दिव्य परिपूर्ती’ हे या पूर्णयोगाचे उद्दिष्ट आहे.

It is new as compared with the old Yogas:

(1) Because it aims not at a departure out of world and lifeinto aHeaven or a Nirvana, but at a change of life and existence,not as something subordinate or incidental, but as a distinct andcentral object. If there is a descent in other Yogas, yet it is onlyan incident on the way or resulting from the ascent—the ascentis the real thing. Here the ascent is indispensable, but what isdecisive, what is finally aimed at is the resulting descent. It is thedescent of the new consciousness attained by the ascent that isthe stamp and seal of the sadhana. Even Tantra and Vaishnavismend in the release from life; here the object is the divine fulfilment of life.

(२) व्यक्तीने केवळ स्वतःसाठी, स्वतःपुरता ईश्वराचा साक्षात्कार करून व्यक्तिगत सिद्धी प्राप्त करून घ्यावी हे येथे उद्दिष्ट नाही. व्यक्तीने केवळ पारलौकिक उपलब्धीच नव्हे तर येथील पृथ्वीचेतनेसाठी, वैश्विक अशी काही प्राप्ती करून घ्यावी हेही येथे अपेक्षित आहे. आजवर या पृथ्वी-चेतनेमध्ये, अगदी आध्यात्मिक जीवनामध्येसुद्धा सक्रिय नसलेली किंवा सुसंघटित नसलेली अतिमानसिक (the supramental) चेतनेची शक्ती आणणे आणि ती शक्ती सुसंघटित करणे आणि ती थेटपणे सक्रिय होईल हे पाहणे, ही गोष्टसुद्धा साध्य करून घ्यायची आहे.

(2) Because the object sought after is not an individualachievement of divine realisation for the sole sake of the individual,but something to be gained for the earth-consciousness here, a cosmic, not solely a supra-cosmic achievement. The thing to be gained also is the bringing in of a Power of consciousness (the supramental) not yet organised or active directly in earth nature, even in the spiritual life, but yet to be organised and made directly active.

(३) चेतनेचे आणि प्रकृतीचे समग्र व संपूर्ण परिवर्तन हे या योगाचे उद्दिष्ट आहे, ते जेवढे समग्र आणि संपूर्ण आहे तेवढीच त्याच्या उद्दिष्टपूर्तीसाठी पूर्वनिश्चित करण्यात आलेली साधनापद्धतीदेखील तितकीच समग्र आणि संपूर्ण आहे; या योगामध्ये जुन्या पद्धतींचा स्वीकार केवळ एक आंशिक क्रिया म्हणूनच केला जातो आणि त्या साधनापद्धती त्याहूनही वैशिष्ट्यपूर्ण असणाऱ्या साधनापद्धतींपर्यंत नेण्यात येतात. ही पद्धती पूर्णतः किंवा तिच्यासारखे काही, पूर्वीच्या योगांमध्ये समग्रतया प्रस्तावित केले आहे किंवा अशी काही पद्धती पूर्वीच्या योगांमध्ये अंमलात आणली आहे असे, मला आढळले नाही. जर मला तशी पद्धती आढळली असती तर, मी हा मार्ग निर्माण करण्यामध्ये माझा वेळ व्यर्थ खर्च केला नसता; जर हा मार्ग अगोदरच अस्तित्वात असता, निर्धारित करण्यात आलेला असता, अगोदरच त्याचा आराखडा पूर्णतः काढलेला असता, तो चांगला गुळगुळीत करण्यात आलेला असता, सुरक्षित आणि सर्वांसाठी खुला करण्यात आलेला असता तर मी सुखाने मार्गस्थ होऊन, माझ्या उद्दिष्ट-धामापर्यंत सुरक्षितपणे, त्वरेने पोहोचलो असतो, या शोधामध्ये आणि आंतरिक निर्मितीमध्ये मला तीस वर्षे खर्च करावी लागली नसती. जुन्याच मार्गावरून पुन्हा एकवार वाटचाल हे आमच्या योगाचे स्वरूप नाही तर, आमचा योग म्हणजे एक ‘आध्यात्मिक साहस’ आहे.

(3) Because a method has been preconised for achieving this purpose which is as total and integral as the aim set beforeit, viz. the total and integral change of the consciousness andnature, taking up old methods but only as a part action and passing on to others that are distinctive. I have not found this method (as a whole) or anything like it in its totality proposed or realised in the old Yogas. If I had I should not have wasted my time in hewing out a road and in thirty years of search and inner creation when I could have hastened home safely to my goal in an easy canter over paths already blazed out, laid down, perfectly mapped, macadamised, made secure and public. Our Yoga is not a retreading of old walks, but a spiritual adventure.

– श्रीअरविंद
(CWSA 29 : 399-401)

‘पूर्णयोगा’ची योगसूत्रे – १६

आपल्या समग्र अस्तित्वाने त्याच्या सर्व घटकांसहित आणि आपल्या अस्तित्वाने सर्वथा, ‘दिव्य सद्वस्तु’च्या समग्र चेतनेमध्ये प्रविष्ट होणे आणि आपल्या जीवात्म्याने व तत्त्वाने आपण वास्तविक जे आहोत, त्या ‘दिव्य सद्वस्तु’चे साधन आणि आविष्करण बनावे म्हणून, आपल्या वर्तमान अज्ञानी आणि मर्यादित प्रकृतीचे दिव्य प्रकृतीमध्ये परिवर्तन घडविणे, हीच आपल्या अस्तित्वाची परिपूर्ण परिपूर्ती आहे आणि हाच ‘पूर्णयोग’ आहे.

विचारी मनाच्या मार्गाने, किंवा हृदयाच्या मार्गाने किंवा कर्मामधील इच्छेच्या मार्गाने किंवा मानसिक प्रकृति-द्रव्याच्या परिवर्तनाद्वारे किंवा देहांतर्गत असलेली प्राण-शक्ती (Vital force) मुक्त करून, त्या दिव्यत्वामध्ये प्रविष्ट होणे पुरेसे नाही; हे एवढेच पुरेसे नाही. या साऱ्या गोष्टी एकत्रितपणे करून ते परिवर्तन घडविले पाहिजे. आणि खुद्द आपल्या इंद्रियांमधील तसेच शारीर-चेतनेमधील, अगदी जडभौतिक अचेतनापर्यंतच्या परिवर्तनाद्वारे, सर्वकाही त्या ‘ईश्वरा’विषयी सजग आणि त्या ईश्वरासमवेत दीप्तिमान झालेच पाहिजे. ईश्वराशी ऐक्य पावणे, ईश्वरामध्ये आणि त्याच्यासोबत जगणे, ईश्वरासमवेत त्याच्या प्रकृतीचेच होणे, हे आपल्या योगाचे उद्दिष्ट असले पाहिजे.

– श्रीअरविंद
(CWSA 12 : 356-357)