साधना, योग आणि रूपांतरण – १५९

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

(मानवी स्तरावरील सामान्य प्रेम आणि दिव्य प्रेम यातील फरक येथे स्पष्ट केला आहे.)

प्रेम हे शुष्क, भावनारहित असू शकत नाही. कारण अशा प्रकारचे प्रेम अस्तित्वातच नसते, आणि श्रीमाताजी ज्या प्रेमाविषयी सांगतात ते प्रेम ही एक अगदी विशुद्ध, अचल आणि नित्य गोष्ट असते. …ते प्रेम सूर्यप्रकाशासारखे स्थिर, सर्वसमावेशक, स्वयंभू असते.

वैयक्तिक असे दिव्य प्रेम सुद्धा असते. परंतु ते व्यक्तिगत मानवी प्रेमाप्रमाणे दुसऱ्या व्यक्तीकडून मिळणाऱ्या परतफेडीवर अवलंबून नसते. ते वैयक्तिक असते पण अहंभावात्मक नसते. एका सत् अस्तित्वाकडून (real being) दुसऱ्या सत् अस्तित्वाकडे ते प्रवाहित होत असते. पण तसे प्रेम लाभण्यासाठी, (व्यक्ती) सामान्य मानवी दृष्टिकोनातून मुक्त होणे आवश्यक असते.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 344-345)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १५७

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

…प्रेम आणि भक्ती या गोष्टी जर अधिक प्राणप्रधान (Vital) असतील तर, आनंददायी आशा-अपेक्षा आणि विरह, अभिमान आणि नैराश्य या गोष्टींमध्ये दोलायमान परिस्थिती निर्माण होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे प्रेम आणि भक्तीचा मार्ग जवळचा न राहता, प्रदीर्घ आणि वळणावळणाचा होतो. ईश्वराकडे धाव घेण्याऐवजी, त्याच्याकडे थेट झेपावण्याऐवजी, व्यक्ती स्वतःच्या अहंकाराच्याच भोवती घुटमळत राहण्याची शक्यता असते.
*
प्रेम, शोक, दुःख, निराशा, भावनिक आनंद इत्यादी भावनांमध्ये गुंतून पडणे आणि त्यावर एक प्रकारचा मानसिक-प्राणिक अतिरिक्त भर देणे याला ‘भावनाविवशता’ असे म्हटले जाते. अगदी उत्कट अशा भावनेमध्येही एक प्रकारची स्थिरशांतता, एक नियंत्रण, शुद्धीकारक संयम आणि मर्यादा असली पाहिजे. व्यक्तीने स्वतःच्या भावना, संवेदना यांच्या अधीन असता कामा नये; तर नेहमीच स्वतःचे स्वामी असले पाहिजे.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 212), (CWSA 29 : 351)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १५५

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

माणसं ज्याला ‘प्रेम’ समजतात त्या प्रेमामध्ये सहसा प्राणिक भावना मिसळलेल्या असतात. ‘ईश्वरा’भिमुख झालेले प्रेम हे तशा प्रकारचे प्रेम असता कामा नये. कारण ते प्रेम हे प्रेमच नसते; तर ती केवळ एक प्राणिक कामना, वासना असते; एक प्रकारची स्वीकृतीची सहजवृत्ती असते; ती मालकीची आणि एकाधिकाराची प्रेरणा असते. असे प्रेम हे दिव्य प्रेम तर नसतेच; पण एवढेच नव्हे तर, योगमार्गामध्ये त्याच्या अंशभागाचीही भेसळ होऊ देता कामा नये.

‘ईश्वरा’बद्दल वाटणाऱ्या प्रेमामध्ये आत्मदान असते, ते कोणत्याही मागणीपासून मुक्त असते; ते शरणागती आणि समर्पणाने परिपूर्ण असते; ते कोणतेही हक्क गाजवत नाही; ते कोणत्याही अटी लादत नाही; ते कोणताही सौदा करत नाही; मत्सर, अभिमान वा राग यांच्या उद्रेकामध्ये ते गुंतून पडत नाही, कारण या गोष्टी त्याच्या घडणीतच नसतात. परिणामतः ‘दिव्य माता’ देखील (अशा प्रेमाखातर) स्वतःलाच देऊ करते, अगदी मुक्तहस्ते! आणि आंतरिक वरदानामध्ये ती गोष्ट प्रतिबिंबित होत असते. ‘दिव्य माते’ चे अस्तित्व तुमच्या मनामध्ये, तुमच्या प्राणामध्ये, तुमच्या शारीरिक चेतनेमध्ये प्रतिबिंबित झालेले दिसते. तिची शक्ती तुमच्या अस्तित्वाच्या सर्व गतिविधी हाती घेऊन, त्यांना पूर्णत्व आणि परिपूर्तीच्या दिशेने घेऊन जात, दिव्य प्रकृतीमध्ये तुमची पुनर्घडण करते. (तेव्हा) तिच्या प्रेमाने तुम्हाला कवळून घेतले आहे आणि ती स्वतः तुम्हाला तिच्या बाहुंमध्ये घेऊन, ‘ईश्वरा’कडे घेऊन जात आहे असे तुम्हाला जाणवते. अगदी तुमच्या जडभौतिक अंगांमध्येसुद्धा तुम्हाला याची जाणीव व्हावी आणि तिने त्यांना आपलेसे करावे अशी अभीप्सा तुम्ही बाळगली पाहिजे. आणि इथे मात्र कोणतीही मर्यादा असत नाही, ना काळाची ना समग्रतेची!

जर व्यक्तीने खरोखर अशी अभीप्सा बाळगली आणि जर ती तिला साध्य झाली तर, इतर कोणत्याही मागण्यांना किंवा अपूर्ण राहिलेल्या इच्छावासनांना जागाच असता कामा नये. आणि व्यक्तीने खरोखरच जर अशी अभीप्सा बाळगली तर, आणि व्यक्ती जसजशी अधिकाधिक शुद्ध, पवित्र होत जाईल, तसतशी निश्चितपणे व्यक्तीला ती गोष्ट अधिकाधिक साध्य होईलच. आणि आवश्यक असणारा बदल तिच्या प्रकृतीमध्ये घडून येईलच. कोणतेही स्वार्थी हक्क आणि इच्छा यांच्यापासून मुक्त असे तुमचे प्रेम असू द्या; मग जेवढी तुमची क्षमता आहे, जेवढे तुम्ही ग्रहण करू शकता, तेवढे सर्व प्रेम प्रतिसादरूपाने तुम्हाला मिळत आहे; असे तुम्हाला आढळेल.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 338-339)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १५३

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

(भगवद्गीतेमध्ये आर्त, जिज्ञासू, अर्थार्थी आणि ज्ञानी या चार प्रकारच्या भक्तांचे उल्लेख आले आहेत. त्यातील ‘अर्थार्थी’ भक्ताच्या भक्तीविषयी एका साधकाने श्रीअरविंदांना काही प्रश्न विचारला असावा असे दिसते. त्याला श्रीअरविंद यांनी दिलेले उत्तर…)

‘ईश्वरा’कडून काहीतरी मिळावे म्हणूनच केवळ ईश्वराचा शोध घेण्याची धडपड करायची हा लोकांचा दृष्टिकोन उचित नाही; पण अशा लोकांना पूर्णपणे मज्जाव केला तर जगातील बहुतांशी लोकं ईश्वरा’कडे कधीच वळणार नाहीत. लोकांची ईश्वराभिमुख होण्यास किमान सुरूवात तरी व्हावी म्हणून या गोष्टींना मुभा देण्यात आली असावी असे मला वाटतं. त्यांच्या ठिकाणी श्रद्धा असल्यास, त्यांनी जे मागितले आहे ते त्यांना मिळू शकेल आणि मग हा मार्ग चांगला आहे, असे त्यांना वाटू लागेल आणि पुढे कधीतरी अचानकपणे एके दिवशी, ‘हे असे करणे बरं नाही’, (काहीतरी मिळावे म्हणून ‘ईश्वरा’कडे वळणे चुकीचे आहे) या विचारापाशी ती लोकं येऊन पोहोचतील. ‘ईश्वरा’भिमुख होण्याचे अधिक चांगले मार्ग आहेत आणि अधिक चांगल्या वृत्तीने ‘ईश्वरा’कडे वळले पाहिजे, हे त्यांना कळेल.

लोकांना जे हवे होते ते त्यांना मिळाले नाही आणि तरीसुद्धा जर ते ‘ईश्वरा’भिमुख झाले आणि त्यांनी त्याच्यावर विश्वास ठेवला तर, आता त्यांची (ईश्वराभिमुख होण्याची) तयारी होत आहे हे दिसून येते. ज्यांची अजूनपर्यंत तयारी झालेली नाही अशा लोकांसाठीची ती बालवाडी आहे, असे समजून आपण त्याकडे पाहू या. पण अर्थातच हे काही आध्यात्मिक जीवन नव्हे, हा तर केवळ एक अगदी प्राथमिक धार्मिक दृष्टिकोन झाला.

कशाचीही अपेक्षा, मागणी न करता केवळ देत राहणे हा आध्यात्मिक जीवनाचा नियम आहे. तथापि साधक, त्याचे आरोग्य उत्तम राहावे किंवा त्याच्या तब्येतीमध्ये सुधारणा व्हावी यासाठी, त्याच्या साधनेचा एक भाग म्हणून, ‘ईश्वरी शक्ती’ची मागणी करू शकतो; जेणेकरून आध्यात्मिक जीवन जगण्यासाठी त्याचे शरीर सक्षम होईल, सुयोग्य होईल आणि तो ‘ईश्वरी कार्या’साठी एक सक्षम साधन बनू शकेल.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 08-09)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १५१

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

(श्रीअरविंदांच्या छायाचित्राकडे पाहत असताना, आपण जणू प्रत्यक्ष श्रीअरविंदांनाच पाहत आहोत, असे एका साधकाला जाणवले आणि त्याने तसे त्यांना लिहून कळविले आहे. त्याला दिलेल्या उत्तरादाखल श्रीअरविंद लिहितात…)

छायाचित्र हे केवळ काहीतरी व्यक्त करण्याचे माध्यम असते, पण तुमच्यापाशी जर योग्य चेतना असेल, तर जिवंत व्यक्तीमधील काहीतरी तुम्ही त्या छायाचित्रात प्रत्यक्षात उतरवू शकता किंवा ते छायाचित्र ज्या व्यक्तीचे आहे, त्या व्यक्तीची जाणीव ते छायाचित्र पाहून तुम्हाला होऊ शकते आणि त्या छायाचित्राला तुम्ही संपर्काचे माध्यम बनवू शकता. मंदिरामधील मूर्तीमध्ये प्राणप्रतिष्ठा केली जाते, तसेच हे असते.

*

आंतरिक भक्ती महत्त्वाची असते आणि ती नसेल तर बाह्य भक्ती ही केवळ एक कृती आणि उपचार होऊन बसते. परंतु बाह्य भक्ती ही जर साधीसरळ आणि प्रामाणिक असेल तर तिचासुद्धा काही उपयोग असतो, आणि तिचेसुद्धा एक स्थान असते.

*

यांत्रिक किंवा कृत्रिम भक्ती अशी कोणती गोष्टच अस्तित्वात असू शकत नाही. एकतर भक्ती असते किंवा ती नसते. भक्ती ही उत्कट असू शकते किंवा नसू शकते, ती परिपूर्ण किंवा अपूर्ण असू शकते. कधीकधी ती आविष्कृत होते तर कधी अप्रकट असते. परंतु यांत्रिक किंवा कृत्रिम भक्ती या संकल्पनेमध्येच विसंगती आहे.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 363, 355, 355)