November 2024 – AuroMarathi

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७८

‘पूर्णयोग’ हा संपूर्ण ‘ईश्वर’-साक्षात्काराचा, संपूर्ण ‘आत्म’साक्षात्काराचा, आपल्या अस्तित्वाच्या आणि चेतनेच्या संपूर्ण परिपूर्तीचा, आपल्या प्रकृतीच्या संपूर्ण रूपांतरणाचा मार्ग आहे. आणि त्यामध्ये अन्यत्र कोठेतरी असणाऱ्या शाश्वत परिपूर्णतेकडे परत जाणे नव्हे; तर येथील जीवनाचेच संपूर्ण परिपूर्णत्व अभिप्रेत आहे. हे उद्दिष्ट आहे आणि त्याच्या कार्यपद्धतीमध्येसुद्धा तीच परिपूर्णता आहे. कारण कार्यपद्धती परिपूर्ण असल्याशिवाय उद्दिष्टाची समग्रता साध्य होऊ शकत नाही. या पद्धतीमध्ये आपण ज्याचा साक्षात्कार करून घेऊ इच्छितो त्या ईश्वराप्रत आपल्या अस्तित्वाने, प्रकृतीने तिच्या सर्व घटकांसहित, मार्गांसहित, गतिविधींसहित पूर्णत्वाने वळणे, उन्मुख असणे आणि आत्म-दान करणे अंतर्भूत असते.

अशा प्रकारे आपले मन, इच्छा, हृदय, प्राण, शरीर, आपले बाह्य, आंतरिक आणि आंतरतम अस्तित्व, आपल्या सचेतन घटकांप्रमाणेच आपले अतिचेतन (superconscious) आणि अवचेतन (subconscious) घटकदेखील अर्पण केले पाहिजेत. हे सारे घटक साक्षात्काराचे आणि रूपांतराचे क्षेत्र झाले पाहिजेत, हे सारे घटक म्हणजे माध्यमं झाली पाहिजेत, त्यांनी प्रदीपनामध्ये (illumination) आणि मानवाच्या दिव्य चेतनेमधील व प्रकृतीमधील परिवर्तनामध्येही सहभागी झालेच पाहिजे. हे पूर्णयोगाचे स्वरूप आहे.

– श्रीअरविंद (CWSA 12 : 358)

November 30, 2024/by श्रीअरविंद

साधना, योग आणि रूपांतरण

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७७

(श्रीअरविंद यांनी पत्राद्वारे एका साधकाला पूर्णयोग म्हणजे काय ते समजावून सांगितले आहे.)

(०१) ‘ईश्वरा’कडे फक्त मनाच्या माध्यमातून (ज्ञानयोग) किंवा फक्त हृदयाच्या माध्यमातून (भक्तियोग) किंवा फक्त इच्छा व कर्म यांच्या माध्यमातून (कर्मयोग) जाण्याऐवजी, पूर्णयोगामध्ये व्यक्ती चेतनेच्या आणि अस्तित्वाच्या सर्व अंगांनिशी आणि शक्तींनिशी ‘ईश्वर’प्राप्तीसाठी प्रयत्न करते. तो प्रयत्न करत असताना व्यक्ती उपरोक्त तिन्ही मार्गांचे आणि अन्य अनेक मार्गांचे एकाच योगमार्गामध्ये (ईश्वराशी ऐक्य साधण्याची पद्धत) एकीकरण करते आणि ‘ईश्वरा’चे, ‘त्या’च्या उपस्थितीसहित, चेतना, शक्ती, प्रकाश आणि आनंद यांसहित सर्वकाही, आपल्या स्वतःच्या चेतनेमध्ये आणि व्यक्तित्वामध्ये ग्रहण करते.

(०२) पूर्णयोगामध्ये व्यक्ती आपल्या ‘स्व’मध्ये आणि ‘जिवा’मध्येच ‘ईश्वरा’चा साक्षात्कार करून घेण्यासाठी नव्हे, तर आपल्या संपूर्ण प्रकृतीमध्येच ‘ईश्वरा’चा साक्षात्कार करून घेण्यासाठी प्रयत्नशील असते. (म्हणजे या कनिष्ठ मानवी प्रकृतीचे ईश्वरी आध्यात्मिक प्रकृतीमध्ये रूपांतर करण्यासाठी व्यक्ती प्रयत्नशील असते.)

(०३) पूर्णयोगामध्ये जन्म-प्रक्रियेला विराम देऊन, व्यक्ती फक्त पारलौकिकात ‘ईश्वर’प्राप्ती व्हावी यासाठी प्रयत्नशील नसते तर, ती या जीवनामध्येच त्याची प्राप्ती करून घेण्यासाठी प्रयत्नशील असते; जेणेकरून जीवन हे देखील ‘ईश्वरा’चा साक्षात्कार आणि ‘दिव्य’ प्रकृतीचे आविष्करण व्हावे.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 373)

November 29, 2024/by श्रीअरविंद

साधना, योग आणि रूपांतरण

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७६

योगमार्ग अनेक आहेत, आध्यात्मिक साधनापद्धती अनेक आहेत, मुक्ती आणि पूर्णत्वाप्रत घेऊन जाणारे मार्ग अनेक आहेत, आत्म्याचे ‘ईश्वरा’भिमुख असणारे मार्ग अनेक आहेत. प्रत्येकाचे स्वतःचे असे स्वतंत्र ध्येय असते, त्या ‘एकमेवाद्वितीय सत्या’बाबतचे प्रत्येकाचे वैशिष्ट्यपूर्ण दृष्टिकोन असतात, प्रत्येकाच्या स्वतंत्र पद्धती असतात, प्रत्येकास साहाय्यभूत असे तत्त्वज्ञान आणि त्याची साधनापद्धती असते. ‘पूर्णयोग’ या साऱ्या पद्धतींचे सारग्रहण करतो आणि त्यांच्या ध्येयांच्या, पद्धतींच्या, दृष्टिकोनांच्या एकीकरणाप्रत (तपशिलांच्या एकीकरणाप्रत नव्हे, तर सत्त्वाच्या (essence) एकीकरणाप्रत) पोहोचण्याचा प्रयत्न करतो. ‘पूर्णयोग’ म्हणजे जणू ‘सर्वसमावेशक तत्त्वज्ञान आणि साधना’ आहे.

– श्रीअरविंद (CWSA 12 : 356)

November 28, 2024/by श्रीअरविंद

संकलन, साधना, योग आणि रूपांतरण

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७५

उत्तरार्ध

(पूर्वार्धामध्ये आपण योग आणि योगिक चेतना म्हणजे काय, याचा विचार केला.)

नवीन चेतनेच्या (योगिक चेतनेच्या) वाढीबरोबर एक शक्ती साथसंगत करत असते आणि ती त्या चेतनेसोबतच वाढीस लागते आणि चेतनेची वाढ घडून यावी आणि ती पूर्णत्वाला पोहोचावी म्हणून त्या चेतनेला साहाय्य करते. ही शक्ती म्हणजे ‘योगशक्ती’ असते. ही शक्ती आपल्या आंतरिक अस्तित्वाच्या सर्व चक्रांमध्ये निद्रिस्त असते आणि ती तळाशी वेटोळे घालून बसलेली असते, या शक्तीस ‘तंत्रशास्त्रा’मध्ये ‘कुंडलिनी’ शक्ती असे म्हणतात.

परंतु ती (योगशक्ती) आपल्या वरच्या बाजूसदेखील असते, आपल्या मस्तकाच्या वरच्या बाजूस ती ‘ईश्वरी शक्ती’ म्हणून स्थित असते – तेथे मात्र ती वेटोळे घालून, अंतर्हित, निद्रिस्त अशी नसते तर ती जागृत, ज्ञानसंपन्न, शक्तिशाली, विस्तृत आणि व्यापक असते. ती तेथे आविष्करणासाठी वाट पाहत असते आणि या ‘ईश्वरी शक्ती’प्रतच म्हणजे ‘श्रीमाताजीं’च्या शक्तीप्रत आपण स्वतःला खुले केले पाहिजे.

मनामध्ये ती ‘दिव्य मनःशक्ती’ या रूपामध्ये किंवा ‘वैश्विक मनःशक्ती’च्या रूपामध्ये आविष्कृत होते आणि वैयक्तिक मनाला जे करता येणे शक्य नसते असे सारेकाही ती करू शकते; तेव्हा ती ‘योगिक मनःशक्ती’ असते. याचप्रमाणे जेव्हा ती प्राण किंवा शरीर यामध्ये आविष्कृत होते तेव्हा ती ‘योगिक प्राणशक्ती’ किंवा ‘योगिक शारीरिक-शक्ती’ म्हणून प्रकट होते. ती वरील सर्व रूपांमध्ये जागृत होऊ शकते, बहिर्गामी आणि ऊर्ध्वगामी भेदन करत (bursting), ती खालून ऊर्ध्वगामी होताना स्वतःला व्यापक करत करत विस्तृत होऊ शकते किंवा ती अवरोहण (descend) करू शकते आणि वस्तुमात्रांसाठी तेथे एक निश्चित शक्ती बनून राहू शकते; किंवा ती स्वतः अधोमुखी होत, कार्यकारी होत व्यक्तीच्या शरीरामध्ये स्वतःचा वर्षाव करू शकते, तिचे स्वतःचे साम्राज्य प्रस्थापित करत, ती वरून खाली अशी व्यापकतेमध्ये विस्तृत होऊ शकते, ती आपल्यामधील कनिष्ठतमतेचा आपल्या ऊर्ध्वस्थित असणाऱ्या उच्चतमतेशी धागा जोडून देते, व्यक्तीची वैश्विक जगामध्ये किंवा केवलतेमध्ये आणि विश्वतीतामध्ये प्रवेश करून देते.

– श्रीअरविंद (CWSA 30 : 422)

November 27, 2024/by श्रीअरविंद

साधना, योग आणि रूपांतरण

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७४

पूर्वार्ध

योग म्हणजे ‘ईश्वरा’शी ऐक्य; हे ऐक्य एकतर पारलौकिक (विश्वातीत) असेल किंवा वैश्विक असेल (विश्वगत) किंवा व्यक्तिगत असेल, किंवा हे ऐक्य आपल्या ‘पूर्णयोगा’मध्ये असते त्याप्रमाणे तिन्हींशी एकत्रितपणे असेल.

योग म्हणजे अशा एका चेतनेमध्ये प्रविष्ट होणे की, ज्यामध्ये व्यक्ती क्षुद्र अहंकार, वैयक्तिक मन, वैयक्तिक प्राण आणि शरीर यांनी मर्यादित झालेली नसते, तर ती परम आत्म्याशी किंवा वैश्विक (विश्वगत) चेतनेशी ऐक्य पावलेली असते. अथवा मग त्या व्यक्तीला जेथे स्वतःच्या आत्म्याची जाणीव होते, स्वतःच्या आंतरिक अस्तित्वाची आणि आपल्या अस्तित्वाच्या वास्तव सत्याची जाणीव होते अशा कोणत्यातरी एखाद्या अगाध चेतनेशी ती ऐक्य पावलेली असते.

योगिक चेतनेमध्ये व्यक्तीला फक्त वस्तुमात्रांचीच जाणीव असते असे नाही, तर तिला शक्तींचीदेखील जाणीव असते. तिला केवळ शक्तींचीच जाणीव असते असे नाही तर तिला शक्तींच्या पाठीमागे असणाऱ्या सचेत अस्तित्वाचीदेखील (conscious being) जाणीव असते. व्यक्तीला या सगळ्याची जाणीव केवळ तिच्या स्वतःमध्येच असते असे नाही, तर तिला ती जाणीव विश्वामध्येदेखील असते. (उत्तरार्ध उद्या..)

– श्रीअरविंद (CWSA 30 : 422)

November 26, 2024/by श्रीअरविंद

साधना, योग आणि रूपांतरण

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७३

आपल्याला अंशतः किंवा पूर्णतः चेतनेच्या आध्यात्मिक अवस्थेमध्ये घेऊन जाणारी कोणतीही आंतरात्मिक साधना, आंतरिक किंवा परमोच्च ‘सत्या’विषयी कोणताही सहजस्फूर्त किंवा पद्धतशीर असा दृष्टिकोन, ‘ईश्वरा’शी होणाऱ्या ऐक्याची किंवा समीपतेची कोणतीही अवस्था तसेच मानवजातीमध्ये सार्वत्रिक असणाऱ्या स्वाभाविक चेतनेपेक्षा अधिक व्यापक व अधिक सखोल किंवा अधिक उच्चतर अशा चेतनेमध्ये प्रवेश; या साऱ्या गोष्टी आपोआपच ‘योग’ या शब्दाच्या कक्षेमध्ये समाविष्ट होतात.

योग आपल्याला आपल्या पृष्ठवर्ती चेतनेकडून चेतनेच्या गहनतेपर्यंत घेऊन जातो किंवा चेतनेच्या अगदी गाभ्यामध्येच तो आपला प्रवेश करून देतो. आपल्या चेतनायुक्त अस्तित्वाच्या गुप्त असणाऱ्या अत्युच्च उंचीप्रत तो आपल्याला घेऊन जातो. योग आपल्याला ‘आत्म्या’ची रहस्यं आणि ‘ईश्वरा’चे रहस्य दाखवून देतो. तो आपल्याला ज्ञान देतो, दृष्टी देतो, तो आपल्याला अंतर्वासी, विश्वगत आणि विश्वातीत सत्याचे दर्शन घडवितो; आणि तेच त्याचे परम-प्रयोजन असते.

– श्रीअरविंद (CWSA 12 : 329)

November 25, 2024/by श्रीअरविंद

साधना, योग आणि रूपांतरण

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७२

मूलत: सर्व प्रकारचे योग म्हणजे आपली चेतना उन्नत करणे किंवा अधिक सखोल करणे होय. असे केल्यामुळे आपली चेतना ही, आपल्या सामान्य चेतनेच्या आणि आपल्या सामान्य ‘प्रकृती’च्या अतीत असणाऱ्या गोष्टींसाठी सक्षम होऊ शकेल.

योग म्हणजे आपल्या आंतरिक सखोलतेमध्ये प्रवेश करणे, आपल्या वर असणाऱ्या उत्तुंगतेप्रत आरोहण करणे, (आपल्या सीमित चेतनेच्या) पलीकडे असलेली चेतना व्यापक करणे. किंवा आपल्या आंतरिक सखोलतेशी, आपल्या वर असणाऱ्या उत्तुंगतेशी, आपल्या अतीत असणाऱ्या व्यापकतेशी ‘संपर्क साधणे’ म्हणजे योग. त्यांच्या महान प्रभावाप्रत, महान अस्तित्वांप्रत, त्यांच्या गतिप्रवृत्तींबाबत ‘खुले असणे’ किंवा आपल्या पृष्ठवर्ती चेतनेमध्ये आणि आपल्या अस्तित्वामध्ये त्यांचा ‘स्वीकार करणे’ म्हणजे योग. त्यामुळे आपल्या बाह्य अस्तित्वाचे परिवर्तन होईल, आपल्या अस्तित्वाला तो आत्मा कवळून घेईल आणि त्याची सत्ता आपल्या बाह्य अस्तित्वावरील देखील प्रस्थापित होऊ लागेल.

आपण ज्या ब्रह्माचा (Reality) शोध घेऊ इच्छितो ते ब्रह्म आपल्या पृष्ठभागावर नसते किंवा जर ते तिथे असलेच तर ते अवगुंठित झालेले असते, झाकलेले (Concealed) असते. आपल्या आवाक्यात असलेल्या चेतनेपेक्षा अधिक गहनतर, उच्चतर किंवा व्यापकतर चेतनाच तेथे पोहोचू शकते, त्याला स्पर्श करू शकते, त्याचे ज्ञान करून घेऊ शकते आणि ते ब्रह्म प्राप्त करून घेऊ शकते.

– श्रीअरविंद (CWSA 12 : 327-328)

November 24, 2024/by श्रीअरविंद

साधना, योग आणि रूपांतरण

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७१

योग हे असे एक माध्यम आहे की, ज्याद्वारे व्यक्ती आंतरिक साधनेच्या माध्यमातून, वस्तुमात्रांमागील ‘सत्या’च्या एकत्वापर्यंत येऊन पोहोचते; त्याद्वारे आपल्याला, बहिर्वर्ती आणि वरपांगी चेतनेकडून आंतरिक आणि खऱ्याखुऱ्या चेतनेप्रत नेले जाते. योग-चेतना ही बाह्य, व्यक्त विश्वाचे ज्ञान वर्ज्य करत नाही तर उलट, ती विश्वाकडे अंतर्दृष्टीने पाहते. ती त्याकडे बाह्य दृष्टीने पाहत नाही किंवा त्याचा बाह्यात्कारी अनुभवही घेत नाही; तर ती योग-चेतना आंतरिक, सखोल, महत्तर, सत्यतर चेतनेच्या प्रकाशात बाह्य विश्वाला त्याचे योग्य ते मूल्य प्रदान करते, त्यात बदल घडविते. आणि त्याला ‘सद्वस्तुचा कायदा’ (Law of the reality) लागू करते; प्राणिमात्रांच्या ‘अज्ञाना’च्या कायद्याच्या जागी दिव्य ‘संकल्पा’चा आणि ‘ज्ञाना’चा कायदा प्रस्थापित करते. चेतनेमधील बदल हाच योगप्रक्रियेचा समग्र अर्थ आहे.

*

योग हे एक शास्त्र आहे, ती एक प्रक्रिया आहे; योग हा असा प्रयत्न आणि अशी कृती आहे की ज्यायोगे, मनुष्य त्याच्या सामान्य मानसिक जाणिवेच्या मर्यादा उल्लंघून, महत्तर अशा आध्यात्मिक चेतनेप्रत जाण्याचा प्रयत्न करतो.

– श्रीअरविंद (CWSA 12 : 327)

November 23, 2024/by श्रीअरविंद

साधना, योग आणि रूपांतरण

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७०

सर्व प्रकारचे योगमार्ग ही मूलतः माध्यमे आहेत. ती आपल्याला आपल्या अज्ञानी व सीमित पृष्ठवर्ती चेतनेतून – तिने आत्ता आपल्यापासून झाकून ठेवलेल्या – आपल्या अधिक विशाल व सखोल ब्रह्मामध्ये आणि जगतामध्ये प्रविष्ट होण्यासाठी तसेच परम व समग्र ‘सत्’मध्ये प्रविष्ट होण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.

प्रत्येक वस्तुच्या मुळाशी ‘ब्रह्म’ आहे, किंबहुना ते प्रत्येक वस्तुला व्यापून आहे. किंबहुना, आपण ज्या पद्धतीने या जगाकडे पाहतो त्यापेक्षा काहीशा निराळ्या पद्धतीने पाहिल्यास सर्वकाही ‘ब्रह्म’ आहे; आपल्या विचारांच्या, जीवनाच्या आणि कृतींच्या द्वारे आपण चाचपडत त्या ब्रह्माच्या दिशेने वाटचाल करत असतो; आपल्या धर्माच्या आणि तत्त्वज्ञानाच्या माध्यमातून त्याचे आकलन करून घेण्याचा, त्याच्याप्रत पोहोचण्याचा आपण प्रयत्न करत असतो. आणि अंतिमत: आपण थेटपणे एखाद्या आंशिक किंवा एखाद्या संपूर्ण आध्यात्मिक अनुभूतीला स्पर्श करतो.

हा आध्यात्मिक अनुभव, (त्या अनुभवाप्रत पोहोचण्याची) पद्धत, साक्षात्कार-प्राप्ती यांनाच आपण ‘योग’ असे संबोधतो.

– श्रीअरविंद (CWSA 12 : 361)

November 22, 2024/by श्रीअरविंद

साधना, योग आणि रूपांतरण

प्रास्ताविक

नमस्कार वाचकहो,

‘साधना, योग आणि रूपांतरण’ या मालिकेअंतर्गत आपण आजपर्यंत ‘साधना’ या भागाचा विचार पूर्ण केला. साधनेच्या तीन प्रमुख पद्धती म्हणजे ध्यानमार्ग, कर्ममार्ग आणि भक्तिमार्ग. या तीनही पद्धतींचा आपण सांगोपांग विचार केला, त्यातील अनेक बारकावे जाणून घेतले.

उद्यापासून आपण श्रीअरविंद आणि श्रीमाताजी यांच्या साहित्याच्या आधारे ‘योग’ यासंबंधी जाणून घेणार आहोत. योगासंबंधीची सर्वसाधारण मान्यता काय आहे, पूर्णयोग म्हणजे काय, त्याची वैशिष्ट्ये कोणती, इतर योगांपेक्षा त्याचे असलेले वेगळेपण काय, पूर्णयोगाचे ध्येय कोणते इत्यादी गोष्टी जाणून घेण्याचा प्रयत्न आपण करणार आहोत. धन्यवाद!

संपादक, ‘अभीप्सा’ मराठी मासिक

November 21, 2024/by अभीप्सा मराठी मासिक

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७८

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७७

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७६

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७५

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७४

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७३

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७२

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७१

साधना, योग आणि रूपांतरण – १७०

प्रास्ताविक

Categories

Pages

Updates साठी संपर्क

दर्शक संख्या