पूर्णयोगांतर्गत पारंपरिक योग – १२

हठयोग

योगशास्त्रानुसार, संपूर्ण जडभौतिक देह आणि त्याची सर्व कार्य, तसेच सगळी मज्जासंस्था यांना व्यापून असणाऱ्या प्राणांच्या पाच प्रकारच्या हालचाली असतात. हठयोगी श्वसनाची बाह्य प्रक्रिया थांबवितो आणि एक प्रकारे ती किल्ली, प्राणाच्या या पाच शक्तींवर नियंत्रण निर्माण करण्याचा मार्ग खुला करते. हठयोगी या प्राणाच्या आंतरिक क्रिया संवेदनपूर्वक जाणू लागतो. तसेच तो स्वतःच्या संपूर्ण शारीरिक जीवनाविषयी आणि कृतींविषयी मानसिकदृष्ट्या देखील जागरूक होतो. तो आपला प्राण आपल्या शरीराच्या सर्व नाड्यांमधून किंवा नाडी-प्रवाहांमधून फिरवू शकतो. नाडीसंस्थेची जी सहा चक्रे अथवा स्नायुग्रंथिमय केंद्रे आहेत, त्यांच्या कार्याविषयी तो जागृत होतो आणि त्यांचे सद्यस्थितीत जे मर्यादित, सवयीनुसार, यांत्रिक कार्य चाललेले असते; त्या प्रत्येकाचे कार्य या मर्यादांच्या पलीकडे जावे म्हणून, ती केंद्रे तो खुली करू शकतो. थोडक्यात सांगावयाचे तर, हठयोगी शरीरातील प्राणावर पूर्ण हुकमत चालवू शकतो; सूक्ष्मतम नाडीगत प्राणावर तसेच स्थूलतम शारीर अवयवातील प्राणावर तो सारखीच हुकमत चालवू शकतो…

– श्रीअरविंद
(CWSA 23-24 : 535)

हठयोग

पूर्णयोगांतर्गत पारंपरिक योग – ११

प्राकाम्य – इंद्रिय आणि मनावर पूर्णतया पटुता म्हणजे प्राकाम्य. प्राकाम्यामध्ये टेलिपथी, अतिंद्रिय दृष्टी या व यासारख्या असामान्य समजल्या जाणाऱ्या गोष्टींचा समावेश होतो.

व्याप्ती – इतर व्यक्तींचे विचार, त्यांची शक्ती, त्यांच्या भावना ग्रहण करण्याची शक्ती आणि स्वतःचे विचार, भावना, शक्ती आणि व्यक्तिमत्त्व यांचे इतरांवर प्रक्षेपण करण्याची शक्ती म्हणजे व्याप्ती.

ऐश्वर्य – घटनांवर नियंत्रण, ईशत्व, समृद्धी आणि इच्छित अशा सर्व वस्तुमात्रांवर नियंत्रण म्हणजे ऐश्वर्य.

वशिता – मौखिक किंवा लिखित शब्दांच्या त्वरित आज्ञापालनाची शक्ती म्हणजे वशिता.

इशिता – जड किंवा बुद्धिविहीन असणाऱ्या सर्व वस्तुमात्रांवर आणि प्रकृतीच्या सर्व शक्तींवर परिपूर्ण नियंत्रण म्हणजे इशिता.

यापैकी काही शक्तींचा संमोहनाची किंवा इच्छाशक्तीची लक्षणे या सदराखाली युरोपमध्ये नुकताच शोध लागला आहे; परंतु प्राचीन काळातील हठयोग्यांच्या किंवा अगदी आत्ताच्याही काही आधुनिक हठयोग्यांच्या सिद्धीच्या तुलनेत, युरोपियन अनुभव अगदीच तोकडे आणि अशास्त्रीय आहेत. प्राणायामातून विकसित झालेल्या इच्छाशक्तीची गणना आध्यात्मिक नव्हे तर, आंतरात्मिक शक्तीमध्ये केली पाहिजे.

– श्रीअरविंद
(CWSA 01 : 505-506)

(सौजन्य : @AbhipsaMarathiMasik – अभीप्सा मराठी मासिक)

पूर्णयोगांतर्गत पारंपरिक योग – ०९

हठयोग

लघिमा, अणिमा, गरिमा आणि महिमा या चार शारीरिक सिद्धींचा विकास करून, त्यायोगे शारीरिक प्रकृतीवर विजय प्राप्त करून घेणे, हे हठयोगाचे दुसरे उद्दिष्ट असते.

‘लघिमे’च्या योगे मनुष्य, त्याचे प्राकृतिक तत्त्व असल्याप्रमाणे वाऱ्यावर स्वार होऊन, हवेमध्ये विहार करू शकतो.

परिपूर्ण ‘अणिमे’च्या योगे, व्यक्ती सूक्ष्म देहाची प्रकृती ही स्थूल देहामध्ये उतरवू शकते. त्यामुळे अग्नी त्याला जाळू शकत नाही, शस्त्रास्त्रांचे घाव त्यावर बसू शकत नाहीत, हवेविना गुदमरायला होत नाही किंवा पाणी त्याला बुडवू शकत नाही.

परिपूर्ण ‘गरिमा’ सिद्धीच्या योगे, ज्यामुळे हिमस्खलनाचा धक्काही बसणार नाही अशा प्रकारची दृढ स्थिरता व्यक्ती विकसित करू शकते.

परिपूर्ण ‘महिमा’ सिद्धीच्या योगे तो, आपल्या स्नायूंचा विकास न करताही, हर्क्युलसपेक्षाही अधिक पराक्रम करू शकतो.

या अशा प्रकारच्या सिद्धी आता पूर्णतेने माणसांमध्ये पाहावयास मिळत नाहीत परंतु हठयोगातील सर्व योग्यांकडे काही अंशी त्या असायच्या. जी व्यक्ती थोडीशी का होईना, परंतु योगसाधनेमध्ये खोलवर गेलेली आहे किंवा ज्या व्यक्तीने सिद्धींचा व्यक्तिशः अनुभव घेतलेला आहे, अशी कोणतीही व्यक्ती त्यांच्या अस्तित्वावर शंका उपस्थित करू शकणार नाही.

ज्याला तप किंवा वीर्य किंवा योगाग्नी असे म्हणण्यात येते, ती योगिक शक्ती देहामध्ये विकसित करणे, हे हठयोगाचे तिसरे उद्दिष्ट असते. शरीरातील सगळी वीर्य शक्ती मेंदूपर्यंत ओढणे आणि शरीराच्या शुद्धीसाठी आणि शरीराचे विद्युतीभवन होण्यासाठी आवश्यक असेल, तेवढीच ती शक्ती खाली उतरविणे, म्हणजे ‘ऊर्ध्वरेत बनणे’ हे हठयोगाचे चौथे उद्दिष्ट असते.

– श्रीअरविंद
(CWSA 01 : 504-505)

पूर्णयोगांतर्गत पारंपरिक योग – ०७

विश्व हा भ्रम आहे, विश्व मिथ्या आहे या मताशी मी सहमत नाही. ब्रह्म हे जसे विश्वातीत केवलतत्त्वामध्ये आहे तसेच ते येथेही आहे. जे अज्ञान आपल्याला अंध बनविते आणि आपल्या अस्तित्वाचे सत्य स्वरूप ओळखण्यास तसेच, या विश्वामध्ये असणाऱ्या व विश्वाच्या अतीतही असणाऱ्या ब्रह्माचा साक्षात्कार करून घेण्यास प्रतिरोध करते अशा अज्ञानावर मात केली पाहिजे.

– श्रीअरविंद
(CWSA 12 : 329)

पूर्णयोगांतर्गत पारंपरिक योग – ०५

योग म्हणजे ऐक्य. मानवी आत्म्याचे सर्वोच्च आत्म्याशी ऐक्य आणि मानवजातीच्या सद्यस्थितीतील प्रकृतीचे शाश्वत, परम किंवा ईश्वरी प्रकृतीशी ऐक्य, हे योगाचे समग्र उद्दिष्ट आहे.

जेवढे हे ऐक्य महान, तेवढा तो योग महान आणि जेवढे हे ऐक्य परिपूर्ण, तेवढा तो योग परिपूर्ण.

….जो योग जगतातील ईश्वराचा स्वीकार करतो, जो योग सर्व जीवांमध्ये एकत्व पाहतो, जो योग मानवजातीशी ऐक्य साधतो आणि जो योग हे जीवन आणि अस्तित्व ईश्वरी चेतनेने भरून टाकतो आणि जो योग कोणा एका मनुष्याला व्यक्तिशः नव्हे, तर संपूर्ण मानववंशालाच समग्र परिपूर्णतेच्या दिशेने घेऊन जातो, तो योग ‘पूर्ण योग’ होय.

– श्रीअरविंद
(CWSA 12 : 334-335)