पूर्णयोगांतर्गत पारंपरिक योग – १०
हठयोग
ज्या गतिशील ऊर्जेमुळे हे ब्रह्मांड चालत राहाते त्या प्राणिक शक्तीवर प्रभुत्व म्हणजे ‘प्राणायाम’. प्राणाचे किंवा प्राणिक शक्तीचे, मानवी शरीरातील सर्वाधिक लक्षात येणारे कार्य म्हणजे श्वासोच्छ्वास, जो सामान्य माणसांना जीवनासाठी आणि हालचालींसाठी आवश्यक असतो. हठयोगी त्यावर विजय मिळवितो आणि स्वतःला त्यापासून वेगळे राखतो. परंतु या एवढ्या एकाच प्राणिक क्रियेवर त्याचे लक्ष केंद्रित झालेले नसते.
हठयोगी पाच मुख्य प्राणिक शक्तींमधील आणि इतर लहानमोठ्या पुष्कळ प्राणिक शक्तींमधील भेद जाणू शकतो. त्या प्रत्येक प्राणिक शक्तींना त्याने स्वतंत्र नामाभिधान दिलेले आहे आणि हे जे प्राणिक प्रवाह कार्यरत असतात, त्या सर्व असंख्य प्राणिक प्रवाहांवर नियंत्रण ठेवायला तो योगी शिकतो. जशी आसनं असंख्य आहेत, तशीच प्राणायामाच्या विविध प्रकारांची संख्याही पुष्कळ मोठी आहे. आणि जोपर्यंत मनुष्य त्या साऱ्या प्रकारांवर प्रभुत्व मिळवीत नाही, तोपर्यंत तो मनुष्य परिपूर्ण हठयोगी आहे, असे मानले जात नाही. आसनांमधून प्राप्त झालेली प्राणिक ऊर्जा, जोश, सुदृढ आरोग्य या गोष्टींवर प्राणजयामुळे शिक्कामोर्तब होते; प्राणजयामुळे व्यक्तीला, तिला हवे तितक्या काळ जीवन जगण्याची शक्ती प्रदान करण्यात येते. आणि प्राणजयामुळे चार शारीरिक सिद्धींमध्ये, पाच आंतरात्मिक सिद्धींचीही भर पडते…
– श्रीअरविंद
(CWSA 01 : 505)
- भारत – एक दर्शन ३२ - March 24, 2024
- चिरंतन हिंदुधर्म (भाग ०२) - March 22, 2024
- चिरंतन हिंदुधर्म (भाग ०१) - March 21, 2024
