साधना, योग आणि रूपांतरण – १५३

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

(भगवद्गीतेमध्ये आर्त, जिज्ञासू, अर्थार्थी आणि ज्ञानी या चार प्रकारच्या भक्तांचे उल्लेख आले आहेत. त्यातील ‘अर्थार्थी’ भक्ताच्या भक्तीविषयी एका साधकाने श्रीअरविंदांना काही प्रश्न विचारला असावा असे दिसते. त्याला श्रीअरविंद यांनी दिलेले उत्तर…)

‘ईश्वरा’कडून काहीतरी मिळावे म्हणूनच केवळ ईश्वराचा शोध घेण्याची धडपड करायची हा लोकांचा दृष्टिकोन उचित नाही; पण अशा लोकांना पूर्णपणे मज्जाव केला तर जगातील बहुतांशी लोकं ईश्वरा’कडे कधीच वळणार नाहीत. लोकांची ईश्वराभिमुख होण्यास किमान सुरूवात तरी व्हावी म्हणून या गोष्टींना मुभा देण्यात आली असावी असे मला वाटतं. त्यांच्या ठिकाणी श्रद्धा असल्यास, त्यांनी जे मागितले आहे ते त्यांना मिळू शकेल आणि मग हा मार्ग चांगला आहे, असे त्यांना वाटू लागेल आणि पुढे कधीतरी अचानकपणे एके दिवशी, ‘हे असे करणे बरं नाही’, (काहीतरी मिळावे म्हणून ‘ईश्वरा’कडे वळणे चुकीचे आहे) या विचारापाशी ती लोकं येऊन पोहोचतील. ‘ईश्वरा’भिमुख होण्याचे अधिक चांगले मार्ग आहेत आणि अधिक चांगल्या वृत्तीने ‘ईश्वरा’कडे वळले पाहिजे, हे त्यांना कळेल.

लोकांना जे हवे होते ते त्यांना मिळाले नाही आणि तरीसुद्धा जर ते ‘ईश्वरा’भिमुख झाले आणि त्यांनी त्याच्यावर विश्वास ठेवला तर, आता त्यांची (ईश्वराभिमुख होण्याची) तयारी होत आहे हे दिसून येते. ज्यांची अजूनपर्यंत तयारी झालेली नाही अशा लोकांसाठीची ती बालवाडी आहे, असे समजून आपण त्याकडे पाहू या. पण अर्थातच हे काही आध्यात्मिक जीवन नव्हे, हा तर केवळ एक अगदी प्राथमिक धार्मिक दृष्टिकोन झाला.

कशाचीही अपेक्षा, मागणी न करता केवळ देत राहणे हा आध्यात्मिक जीवनाचा नियम आहे. तथापि साधक, त्याचे आरोग्य उत्तम राहावे किंवा त्याच्या तब्येतीमध्ये सुधारणा व्हावी यासाठी, त्याच्या साधनेचा एक भाग म्हणून, ‘ईश्वरी शक्ती’ची मागणी करू शकतो; जेणेकरून आध्यात्मिक जीवन जगण्यासाठी त्याचे शरीर सक्षम होईल, सुयोग्य होईल आणि तो ‘ईश्वरी कार्या’साठी एक सक्षम साधन बनू शकेल.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 08-09)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १५१

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

(श्रीअरविंदांच्या छायाचित्राकडे पाहत असताना, आपण जणू प्रत्यक्ष श्रीअरविंदांनाच पाहत आहोत, असे एका साधकाला जाणवले आणि त्याने तसे त्यांना लिहून कळविले आहे. त्याला दिलेल्या उत्तरादाखल श्रीअरविंद लिहितात…)

छायाचित्र हे केवळ काहीतरी व्यक्त करण्याचे माध्यम असते, पण तुमच्यापाशी जर योग्य चेतना असेल, तर जिवंत व्यक्तीमधील काहीतरी तुम्ही त्या छायाचित्रात प्रत्यक्षात उतरवू शकता किंवा ते छायाचित्र ज्या व्यक्तीचे आहे, त्या व्यक्तीची जाणीव ते छायाचित्र पाहून तुम्हाला होऊ शकते आणि त्या छायाचित्राला तुम्ही संपर्काचे माध्यम बनवू शकता. मंदिरामधील मूर्तीमध्ये प्राणप्रतिष्ठा केली जाते, तसेच हे असते.

*

आंतरिक भक्ती महत्त्वाची असते आणि ती नसेल तर बाह्य भक्ती ही केवळ एक कृती आणि उपचार होऊन बसते. परंतु बाह्य भक्ती ही जर साधीसरळ आणि प्रामाणिक असेल तर तिचासुद्धा काही उपयोग असतो, आणि तिचेसुद्धा एक स्थान असते.

*

यांत्रिक किंवा कृत्रिम भक्ती अशी कोणती गोष्टच अस्तित्वात असू शकत नाही. एकतर भक्ती असते किंवा ती नसते. भक्ती ही उत्कट असू शकते किंवा नसू शकते, ती परिपूर्ण किंवा अपूर्ण असू शकते. कधीकधी ती आविष्कृत होते तर कधी अप्रकट असते. परंतु यांत्रिक किंवा कृत्रिम भक्ती या संकल्पनेमध्येच विसंगती आहे.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 363, 355, 355)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १४९

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

आपल्यापेक्षा जे महान आहे त्याची केलेली पूजा, आराधना, त्याच्याप्रति केलेले आत्मार्पण हे ‘भक्ती’चे स्वरूप असते. तर त्याच्या सान्निध्याची आणि ऐक्याची आस बाळगणे किंवा तशी भावना असणे हे ‘प्रेमा’चे स्वरूप असते. आत्मदान हे दोन्हीचे लक्षण असते. भक्ती आणि प्रेम या दोन्ही गोष्टी योगमार्गामध्ये आवश्यक असतात आणि दोन्ही गोष्टींना पूर्ण शक्ती तेव्हाच प्राप्त होते जेव्हा एका गोष्टीचा दुसऱ्या गोष्टीला आधार असतो.
*
मला वाटते, ‘प्रेमभक्ती’ म्हणजे अशी भक्ती की जिचा प्रेम हा आधार असतो. पूजाअर्चना, शरणागती, आदरभाव, आज्ञापालन इत्यादी प्रकारची पण प्रेमविरहित अशी भक्ती देखील असू शकते.
*
निःस्वार्थीपणा, आत्मदान, संपूर्ण श्रद्धा आणि विश्वास, कोणत्याही मागणीचा व इच्छेचा अभाव, ‘ईश्वरी संकल्पा’प्रति समर्पण, ‘ईश्वरा’वर एकवटलेले प्रेम ही खऱ्या प्रेमाची आणि भक्तीची काही लक्षणं आहेत.
*
भक्ती हा काही अनुभव नाही तर, ती हृदयाची आणि आत्म्याची एक अवस्था आहे. चैत्य पुरुष जागृत आणि अग्रेसर असताना ही अवस्था येते.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 356, 356, 356, 95)

साधना, योग आणि रूपांतरण – १४७

पूर्णयोगांतर्गत भक्ती

नामोच्चारणामध्ये शक्ती असते पण ते जर हृदयातून आणि अंतःकरणातून आलेले असेल तरच! केवळ मनाद्वारे केलेली पुनरावृत्ती पुरेशी नसते.
*
कोणत्याही देवदेवतेचे नामस्मरण केले तरी त्या नामस्मरणाला प्रतिसाद देणारी ‘शक्ती’ म्हणजे (स्वयं) श्रीमाताजीच असतात. प्रत्येक नामाद्वारे ईश्वराच्या एका विशिष्ट पैलूचा निर्देश होतो आणि ते नाम त्या पैलूपुरतेच मर्यादित असते; श्रीमाताजींची शक्ती मात्र वैश्विक आहे.
*
साहजिकच आहे की, व्यक्ती जाग्रतावस्थेमध्ये ज्या कोणत्या नामावर लक्ष केंद्रित करते, ते नाम निद्रावस्थेमध्येसुद्धा आपोआप पुनरावृत्त होत राहते. परंतु निद्रावस्थेमध्ये श्रीमाताजींच्या नामाचा धावा करणे हे नामस्मरणच असेल असे नाही. बरेचदा असे होते की, आंतरिक पुरुष अडचणीमध्ये असताना किंवा त्याला तशी निकड जाणवत असेल तर तो श्रीमाताजींना आवाहन करत असतो.
*
श्वासाबरोबर नामस्मरण करण्यास मी फारसे प्रोत्साहन देत नाही कारण मग ते प्राणायामासारखे होते. प्राणायाम ही अत्यंत शक्तिशाली गोष्ट आहे, परंतु प्राणायाम जर घाईगडबडीने केला गेला तर त्यातून अडथळे निर्माण होऊ शकतात आणि अतिशय टोकाच्या परिस्थितीमध्ये तर त्यामुळे शरीराला आजारपण येऊ शकते.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 327)