साधना, योग आणि रूपांतरण – ९७

मन, प्राण आणि शरीर यांचे रूपांतरण करणारी शक्ती ही अतिमानसिक ‘शक्ती’ असते. ‘सच्चिदानंद’ चेतना – (विशुद्ध सत्-चित्-आनंद) जी सर्वच गोष्टींना निःपक्षपातीपणे आधार पुरवीत असते ती शक्ती रूपांतरण घडवीत नाही. परंतु ‘सच्चिदानंदा’ची अनुभूती आल्यानंतरच (बऱ्याच नंतरच्या टप्प्यावर) अतिमानसाप्रत आरोहण (ascent) आणि अतिमानसाचे अवरोहण (descent) शक्य होते. त्यासाठी प्रथम तुम्ही मानसिक, प्राणिक आणि शारीरिक रचनांच्या सर्वसामान्य मर्यादांपासून मुक्त झाले पाहिजे आणि मग ‘सच्चिदानंद’ शांती, स्थिरता, विशुद्धता आणि व्यापकता यांच्या अनुभूतीमुळे तुम्हाला ही मुक्ती लाभते.

शून्यावस्थेत (blank) निघून जाणे याच्याशी अतिमानसाचा काहीही संबंध नसतो. ‘मन’ आपल्या स्वतःच्या मर्यादा ओलांडून पलीकडे जात असताना आणि ते करण्यासाठी नकारात्मक व अचंचलतेचा मार्ग अनुसरत असताना, ते महाशून्यापर्यंत जाऊन पोहोचते. ‘मन’ हे अज्ञानी असल्यामुळे, परम’सत्या’मध्ये प्रवेश करण्यासाठी त्याला स्वतःचा निरास करावा लागतो, अथवा किमानपक्षी, तसे त्याला वाटते. मात्र अतिमानस हेच ‘सत्य-चेतना’ आणि ‘दिव्य-ज्ञान’ असल्यामुळे, परम ‘सत्या’मध्ये प्रवेश करण्यासाठी अतिमानसाला स्वतःचा निरास करावा लागत नाही.

– श्रीअरविंद (CWSA 28 : 136)

साधना, योग आणि रूपांतरण – ९५

पूर्वीच्या प्रचलित योगमार्गांद्वारे जे आत्मशोध घेण्यासाठी प्रयत्नरत असतात ते स्वतःला मन, प्राण आणि शरीर यांपासून वेगळे करतात आणि त्या गोष्टींपासून वेगळे राहून, आत्म्याचा साक्षात्कार करून घेतात. मन, प्राण आणि शरीर यांना परस्परांपासून अलग करणे हे अगदीच सोपे असते, त्यासाठी अतिमानसाची गरज नाही. ते सर्वसाधारण योगमार्गांद्वारे केले गेले आहे. म्हणजे ते योग अक्षम आहेत किंवा या गोष्टी ते करू शकत नाहीत, असे नाही. ते या गोष्टी अतिशय परिपूर्ण रितीने करू शकतात. पण पूर्वीचे योगमार्ग आणि पूर्णयोग यामध्ये हा फरक आहे की, आत्मसाक्षात्कार झाल्यानंतर पूर्वीचे योगमार्ग निर्वाण-स्थितीकडे किंवा कोणत्यातरी स्वर्गाकडे जातात आणि जीवनाचा त्याग करतात, परंतु पूर्णयोग मात्र जीवनाचा त्याग करत नाही.

आत्म्याप्रत पोहोचण्यासाठी अतिमानसाची आवश्यकता नसते, तर या पार्थिव अस्तित्वाचे आणि जीवनाचे रूपांतरण करण्यासाठी त्याची आवश्यकता असते. व्यक्तीने प्रथम आत्मसाक्षात्कार करून घेतला पाहिजे. तेव्हाच तिला अतिमानसाचा साक्षात्कार होऊ शकतो.

– श्रीअरविंद (CWSA 35 : 305)

साधना, योग आणि रूपांतरण – ९३

“व्यक्तीने नेहमी तिच्या अनुभवांपेक्षा अधिक महान असले पाहिजे.”

म्हणजे मला असे म्हणायचे आहे की, तुम्हाला आलेल्या अनुभवाचे स्वरूप कोणतेही असले, त्याचे सामर्थ्य किंवा त्याची अद्भुतता कितीही असली तरी, त्या अनुभवाचा तुमच्यावर वरचष्मा असता कामा नये. म्हणजे त्यामुळे तुमचा तोल ढळता कामा नये आणि तुमच्या योग्य आणि स्थिरशांत दृष्टिकोनाबरोबर असलेला तुमचा संपर्कही ढळता कामा नये. म्हणजे, त्याने तुमच्या समग्र अस्तित्वाचे नियंत्रण करता कामा नये. इतके तुम्ही त्याच्या आधीन होता कामा नये.

म्हणजे असे की, जेव्हा तुम्ही तुमच्यापेक्षा अधिक बलवान असलेल्या एखाद्या शक्तीच्या किंवा चेतनेच्या संपर्कात येता तेव्हा, या चेतनेचे किंवा त्या शक्तीचे तुमच्यावर पूर्णपणे वर्चस्व चालवू देण्याऐवजी, तुम्ही स्वतःला नेहमी याची आठवण करून दिली पाहिजे की, शेकडो-हजारो अनुभवांमधील हा केवळ एक अनुभव आहे आणि परिणामी, त्याचे स्वरूप परिपूर्ण नाही, तर ते सापेक्ष आहे. (त्यामुळे) आलेला अनुभव कितीही सुंदर असला तरी, तुम्हाला त्याहूनही सुंदर असे अनुभव येऊ शकतात आणि आलेही पाहिजेत. तो अनुभव कितीही अपवादात्मक असेना का, त्याहूनही अधिक उत्कृष्ट अनुभव असतात. तुम्हाला आलेला तो अनुभव कितीही उच्च असेना का, तुम्ही भविष्यामध्ये नेहमीच त्याहून अधिक उच्चतर अनुभवाप्रत पोहोचू शकता. आणि अशा प्रकारे, त्याचा अहंकार होऊ न देता, तो अनुभव म्हणजे विकसनाच्या साखळीतील एक अनुभव आहे, या दृष्टीने तुम्ही त्याच्याकडे पाहता आणि एक निरामय शारीरिक संतुलन कायम ठेवू शकता. आणि त्यामुळे सामान्य जीवनाबरोबर असलेली सापेक्षतेची जाणीवही तुम्ही गमावत नाही. तुम्ही अशा प्रकारे वागलात, तर मग कोणताही धोका असत नाही. हे कसे करायचे असते हे ज्याला माहीत असते त्याला तसे करणे नेहमीच अगदी सोपे वाटते, परंतु हे कसे करायचे असते हे ज्याला माहीत नसते त्याला ते काहीसे अवघड वाटू शकते. हे करण्याचा एक मार्ग आहे.

ईश्वरी कृपा म्हणजे परमेश्वराची अभिव्यक्ती आहे. त्या कृपेप्रति संपूर्ण आत्मदान ही जी संकल्पना आहे ती कधीही विस्मरणात जाता कामा नये. तुम्ही जेव्हा स्वतःला ईश्वराप्रति देऊ करता, तुम्ही जेव्हा समर्पित होता; सर्वातीत, सर्व निर्मितीच्या अतीत असणाऱ्या त्या ईश्वराच्या हाती जेव्हा तुम्ही स्वतःला संपूर्णपणे सोपविता, आणि त्या अनुभवापासून काही वैयक्तिक लाभ मिळवू पाहण्याऐवजी, तुम्ही ईश्वरी कृपेला तो अनुभव अर्पण करता आणि तो अनुभव हा ईश्वराकडून आलेला आहे आणि त्याचे फल तुम्ही त्यालाच परत केले पाहिजे हे जाणता तेव्हा, तुम्ही बऱ्यापैकी सुरक्षित असता.

दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे तर, कोणतीही महत्त्वाकांक्षा नको, प्रौढी नको, किंवा अभिमानदेखील नको. तुमच्यापाशी प्रामाणिक आत्मदान, प्रामाणिक विनम्रता असेल तर तुम्ही सर्व संकटांपासून सुरक्षित असता. “व्यक्तीने तिच्या अनुभवांपेक्षा अधिक महान असले पाहिजे” असे मी जेव्हा म्हणते तेव्हा मला हा अर्थ अभिप्रेत असतो.

– श्रीमाताजी (CWM 08 : 277-278)

साधना, योग आणि रूपांतरण – ९१

(अनुभव आणि साक्षात्कार या दोन्हीमध्ये काय फरक आहे असा प्रश्न एका साधकाने विचारला असावा असे दिसते तेव्हा श्रीअरविंद यांनी त्यास दिलेले हे उत्तर…)

योगमार्गामध्ये घडणाऱ्या गोष्टींचे अनुभव, अनुभूती (experiences) आणि साक्षात्कार (realizations) हे दोन प्रकार असतात. ‘ईश्वरा’चे मूलभूत सत्य, ‘उच्चतर’ किंवा ‘दिव्य प्रकृती’, जगत-चेतना आणि तिच्या विविध शक्तींची लीला, स्वतःचा आत्मा व खरी प्रकृती आणि वस्तुमात्रांची आंतरिक प्रकृती या गोष्टी चेतनेमध्ये ग्रहण करणे आणि त्यांची तेथे प्रस्थापना करणे म्हणजे साक्षात्कार! जोपर्यंत या सर्व गोष्टी तुमच्या आंतरिक जीवनाचा आणि अस्तित्वाचा एक भाग बनत नाहीत तोपर्यंत या सर्व गोष्टींची शक्ती तुमच्यामध्ये वृद्धिंगत होत राहते. उदाहरणार्थ, ‘ईश्वरी उपस्थिती’चा साक्षात्कार, उच्चतर ‘शांती’, ‘प्रकाश’, ‘शक्ती’, ‘आनंद’ यांचे चेतनेमध्ये अवरोहण (descent) आणि अधिवसन (settling), त्यांचे चेतनेमध्ये चालणारे कार्य, ईश्वरी किंवा आध्यात्मिक प्रेमाचा साक्षात्कार, स्वतःच्या चैत्य पुरुषाचे होणारे प्रत्यक्षबोधन (perception), स्वतःच्या खऱ्या मनोमय पुरुषाचा, खऱ्या प्राणमय पुरुषाचा, खऱ्या अन्नमय पुरुषाचा शोध, अधिमानसिक किंवा अतिमानसिक चेतनेचा साक्षात्कार, या सर्व गोष्टींचे आपल्याशी असलेले जे नाते आहे त्याची आपल्या सद्यस्थितीतील गौण प्रकृतीला होणारी सुस्पष्ट जाणीव आणि कनिष्ठ प्रकृतीमध्ये परिवर्तन व्हावे म्हणून त्यावर चाललेले त्यांचे कार्य. (अर्थातच ही यादी अजून कितीही वाढविता येण्यासारखी आहे.)

या गोष्टी जेव्हा वीजेप्रमाणे क्षणभर चमकून जातात, झपाट्याने येतात आणि निघून जातात किंवा अवचित पावसाची सर येऊन जावी तशा येऊन जातात तेव्हा या गोष्टींना बरेचदा ‘अनुभव’ असे संबोधले जाते. जेव्हा या गोष्टी अतिशय सकारात्मक असतात किंवा वारंवार घडतात किंवा सातत्याने घडतात किंवा त्या स्वाभाविक बनलेल्या असतात तेव्हाच त्यांचा ‘पूर्ण साक्षात्कार’ झाला, असे म्हटले जाते.

– श्रीअरविंद (CWSA 30 : 38)