Posts

हठयोगाच्या मुख्य प्रक्रिया आसन व प्राणायाम या आहेत. हठयोगात अनेक आसने किंवा शरीराच्या निश्चल बैठका आहेत; या आसनांच्या द्वारा हठयोग प्रथम शरीराची चंचलता दूर करतो : शरीरात विश्वव्यापी प्राणशक्ती-सागरातून ज्या प्राणशक्ती ओतल्या जात असतात, त्या प्राणशक्ती, काहीतरी क्रिया व हालचाली करून निकालात न काढता, शरीरात राखून ठेवण्याची शरीराची असमर्थता या चंचलतेने व्यक्त होत असते; ही चंचलता प्रथम हठयोग अनेक आसनांचा उपयोग करून दूर करीत असतो; परिणामतः हठयोग शरीराला असामान्य आरोग्य देतो, जोर देतो, लवचिकपणा देतो; तसेच, ज्या सवयींमुळे शरीराला, सामान्य भौतिक प्रकृतीच्या ताब्यात व तिच्या स्वाभाविक व्यापारांच्या मर्यादित परिघामध्ये राहावे लागते, त्या सवयींपासून शरीराला मुक्त करण्यासाठी हठयोग प्रयत्नशील असतो. गुरुत्वाकर्षण-शक्तीवरसुद्धा विजय मिळविण्यापर्यंत, ह्या शरीरजयाची मजल जाऊ शकते अशी समजूत हठयोगाच्या प्राचीन परंपरेत कायमच प्रचलित असलेली दिसते.

विविध दुय्यम व सूक्ष्म प्रक्रियांद्वारा हठयोगी शरीरशुद्धी, नाडीशुद्धी करतो. शरीरातील नाना प्रकारचा मल, नाड्यांतील नाना प्रकारची घाण ही प्राणाच्या प्रवाहाला अवरूद्ध करते, म्हणून ती दूर करणे इष्ट असते; श्वास आणि उच्छवास या श्वसनक्रिया काही नियमांनुसार करणे म्हणजेच प्राणायामाच्या क्रिया होत; या क्रिया हठयोगाची फार महत्त्वाची साधने आहेत.

प्राणायाम म्हणजे श्वसनावर किंवा प्राणशक्तीवर नियंत्रण मिळविणे; प्राणशक्तीचे शरीरातील प्रमुख कार्य म्हणजे श्वसन होय. हठयोगाला प्राणायाम दोन तऱ्हांनी उपयोगी पडणारा आहे. त्याचा पहिला उपयोग : शरीराचे पूर्णत्व तो पूर्ण करतो. भौतिक प्रकृतीच्या पुष्कळशा सामान्य गरजा पुरविण्याच्या कामातून प्राणशक्ती मोकळी केली जाते; परिणामतः भक्कम आरोग्य, चिर तारुण्य आणि पुष्कळदा असामान्य दीर्घ आयुष्य हठयोग्याला प्राप्त होते.

त्याचा दुसरा उपयोग : प्राणायाम प्राणकोशातील ‘कुंडलिनी’ (वेटोळे घालून पडलेली प्रसुप्त प्राणक्रियासर्पिणी) जागी करतो आणि या कुंडलिनीच्या द्वारा हठयोग्याला, सामान्य मानवी जीवनात अशक्य असणाऱ्या अशा असामान्य शक्ती, असामान्य अनुभूतिक्षेत्रे व असामान्य जाणीव-क्षेत्रे खुली करून देतो; तसेच त्याला उपजतपणेच प्राप्त असणाऱ्या सामान्य शक्तीही अधिक तीव्र, जोरकस करतो…….

……हठयोगाचे परिणाम याप्रमाणे नजरेत भरणारे असतात; आणि सामान्य व भौतिक मनाला ते सहजच फार ओढ लावतात. तथापि हठयोगाचा प्रचंड खटाटोप करून शेवटीं आम्हाला जें प्राप्त होते ते एव्हढे मोलाचे आहे काय ? असा प्रश्न आमच्या पुढे येतो.

हठयोग भौतिक प्रकृतीचे साध्य साधून देतो. केवळ भौतिक जीवन तो दीर्घ काळ टिकवतो, तो या जीवनाचे पूर्णत्व पराकोटीला पोहोचवितो, भौतिक जीवन भोगावयाची शक्ति तो एक प्रकारे असामान्य दर्जाची करतो; हे सर्व खरें – पण या योगाचा एक दोष हा आहे की, त्याच्या कष्टमय अवघड प्रक्रिया योग्याचा इतका वेळ व इतकी शक्ति खातात, आणि सामान्य मानवी संसारापासून योग्याला इतकें पूर्णपणे तोडून टाकतात की, या योगाचीं फळे जगाच्या संसाराला उपयोगी पडतील असे करणे हठयोग्याला अगदीं अव्यवहार्य होते किंवा फारच थोड्या प्रमाणांत व्यवहार्य होते.

हठयोगाने मिळणाच्या सिद्धि राजयोगाने व तंत्रामार्गानेहि मिळू शकतात व या दुसऱ्या पद्धतीत कष्ट कमी पडतात, सिद्धि राखण्याच्या अटीहि हठयोगांतील अटींहून सौम्य असतात. हठयोगाने प्राप्त होणाच्या भौतिक सिद्धि म्हणजे खूप वाढलेली प्राणशक्ति, दीर्घ तारुण्य, सुदृढ प्रकृति व दीर्घ आयुर्मान या होत – परंतु या सिद्धि, सामान्य मानवी जीवनापासून अलग राहून, जगाच्या सामान्य व्यवहारांत यांची भर न टाकतां हठयोग्याने कृपणाप्रमाणे एकट्याने भोगावयाच्या असल्याने, एका दृष्टीने कुचकामी ठरतात. एकंदरीत, हठयोगाला मोठी मोठी फळे येतात, परंतु या फळांसाठी किंमत फारच मोजावी लागते आणि शेवटी, या फळांचा उपयोग मानवी समाजाला जवळजवळ काहीच होत नाहीं.

– श्रीअरविंद
(CWSA 23 : 34)

*

(एका साधकाला दिलेल्या उत्तरातील हा अंशभाग)
हठ्योगाच्या पद्धतीचा आम्ही आमच्या साधनेमध्ये समावेश करत नाही. या पद्धतीचा उपयोग जर तुम्ही आरोग्याच्या दृष्टीने करणार असाल तर, ती पद्धत साधनेपेक्षा स्वतंत्र म्हणूनच, तुमच्या स्वत:च्या निवडीने, उपयोगात आणली गेली पाहिजे.