श्रीमाताजी : तुम्ही तुमचे सर्व नातेसंबंध हे तुमच्या आंतरिक निवडीच्या स्वातंत्र्यानुसार नव्याने निर्माण केले पाहिजेत. तुम्ही ज्या परंपरेमध्ये जन्माला आला आहात किंवा मोठे झाला आहात ती परिस्थिती तुमच्यावर वातवारणाच्या दबावाने किंवा सामान्य मनाद्वारे वा इतरांच्या निवडीद्वारे लादण्यात आलेली आहे. तुमच्या मौनसंमतीमध्ये देखील सक्तीचा एक भाग असतो. धर्म हा देखील माणसांवर लादण्यात येतो, त्याला धार्मिक भीतीच्या सूचनेचा, वा कोणत्यातरी आध्यात्मिक किंवा इतर संकटाच्या धमकीचा आधार असतो.

ईश्वराशी तुमचे जे नाते असते त्याबाबतीत मात्र अशा प्रकारची कोणतीही बळजबरी चालत नाही. ते नाते स्वेच्छेचे असावे, ती तुमच्या मनाची आणि हृदयाची निवड असली पाहिजे. आणि ती निवड उत्साहाने आणि आनंदाने केलेली असली पाहिजे. ते कसले आले आहे ऐक्य की, ज्यामध्ये व्यक्ती भयकंपित होते आणि म्हणते, ”माझ्यावर सक्ती करण्यात आली आहे, मी काहीच करू शकत नाही !” सत्य हे स्वत:सिद्ध असते आणि ते जगावर लादता कामा नये. लोकांनी आपला स्वीकार करावा, अशी कोणतीही गरज सत्याला भासत नाही. ते स्वयंभू असल्यामुळे लोक त्याविषयी काय बोलतात किंवा लोकांची त्यावर निष्ठा आहे की नाही, यावर त्याचे अस्तित्व अवलंबून असत नाही.

पण ज्याला धर्माची स्थापना करावयाची असते त्याला मात्र अनेक अनुयायी असावे लागतात. एखाद्या धर्मामध्ये जरी खरीखुरी महानता नसली तरी, कितीजण त्या धर्माचे अनुयायी आहेत त्या संख्येवर लोक त्या धर्माची ताकद आणि महानता ठरवितात. मात्र आध्यात्मिक सत्याची महानता ही संख्येवर अवलंबून नसते.

मला एका नवीन धर्माचा प्रमुख माहीत आहे, जो त्या धर्माच्या संस्थापकाचा मुलगा आहे. तो एकदा म्हणाला की, “अमुक धर्माची जडणघडण होण्यासाठी इतकी शतकं लागली आणि तमुक धर्माला अमुक इतकी शतकं लागली, पण आमच्या धर्मात मात्र गेल्या पन्नास वर्षातच चाळीस लाखांपेक्षा अधिक अनुयायी आहेत, तेव्हा बघा आमचा धर्म केवढा श्रेष्ठ आहे !”

एखाद्या धर्माच्या महानतेचे मोजमाप हे त्याच्यावर विश्वास ठेवणाऱ्यांच्या संख्येवर अवलंबून असू शकते, पण जरी अगदी एकही अनुयायी लाभला नाही तरीही सत्य मात्र सत्यच असते. जेथे मोठमोठा गाजावाजा चाललेला असतो तेथे माणसं खेचली जातात; पण जिथे सत्य शांतपणे आविष्कृत होत असते, तेथे कोणीही फिरकत नाहीत. जे स्वत:च्या मोठेपणाचा दावा करतात, त्यांना जोरजोरात सांगावे लागते, जाहिरात करावी लागते, अन्यथा त्यांच्याकडे लोक मोठ्या संख्येने आकर्षित होणार नाहीत. पण लोक त्याविषयी काय म्हणतात याची पर्वा न करता काम केले असेल, तर ते फारसे विख्यात नसते आणि साहजिकच, लोक त्याकडे मोठ्या संख्येने वळत नाहीत. पण सत्याला मात्र जाहिरातबाजीची गरज नसते, ते स्वत:ला दडवून ठेवत नाही पण स्वत:ची प्रसिद्धीदेखील करत नाही. परिणामांची चिंता न करता, आविष्कृत होण्यातच त्याची धन्यता सामावलेली असते, ते प्रशंसा मिळावी म्हणून धडपडत नाही किंवा अप्रशंसा टाळत नाही, जगाने त्याचा स्वीकार केला काय किंवा त्याच्या कडे पाठ फिरवली काय, सत्याला त्याने काहीच फरक पडत नाही.

– श्रीमाताजी

(CWM 03 : 82-84)

प्रश्न : ज्यांची चेतना सामान्य आहे अशा माणसांसाठी धार्मिक विधी महत्त्वाचे असतात का?

श्रीमाताजी : धार्मिक विधी म्हणजे तुला काय म्हणावयाचे आहे?

प्रश्नकर्ता : जप वगैरे गोष्टी.

श्रीमाताजी : ओह ! ती तर अगदीच सापेक्ष गोष्ट आहे. त्या गोष्टींचा तुमच्यावर काय परिणाम होतो आणि तुम्ही त्यावर किती विश्वास ठेवता, यावरच त्यांचे मूल्य अवलंबून असते. जर त्या गोष्टींनी तुमचे मन एकाग्र व्हायला मदत होत असेल, तर ती चांगली गोष्ट आहे. पण बहुधा सामान्य चेतना असणारे लोक ती गोष्ट अंधश्रद्धेपोटी करतात. त्यांची अशी समजूत असते की, “मी जर ह्या गोष्टी केल्या, मी जर आठवड्यातून एकदा देवळात किंवा चर्च वगैरेंमध्ये गेलो, प्रार्थना केली तर माझ्याबाबतीत काहीतरी चांगले घडून येईल.” ही अंधश्रद्धा आहे, ती जगभर सर्वत्र पसरलेली आहे, पण तिला आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून अजिबात महत्त्व नाही.

– श्रीमाताजी

(CWM 06 : 193)

पूर्णयोग आणि बौद्धमत – २३

श्रीमाताजी : धम्मपदामध्ये एका गोष्टीचा उल्लेख झालेला नाही; ती गोष्ट म्हणजे आत्मपरिपूर्णता. परम निर्लिप्तता (Supreme Disinterestedness) आणि परम मुक्ती (Supreme Liberation) ह्या नंतर आत्मपरिपूर्णतेची (Self-perfection) साधना अनुसरली पाहिजे. येथे ‘निर्वाणाची मुक्ती’ हे नियोजित साध्य आहे, असे सांगण्यात आले आहे, परंतु ते तसे नसून प्रगतीची वाटचाल करीत राहणे, प्रगतिपथावर वाटचाल करीत राहणे, हा या पार्थिव जीवनाचा गहन कायदा व प्रयोजन आहे, वैश्विक जीवनाचे ते सत्य आहे आणि तुम्ही त्याच्याशी सममेळ राखत असल्यामुळे, साहजिकपणे, जे काही फळ असेल, त्याची चिंता न करता प्रगतिपथावर वाटचाल करीत राहिले पाहिजे.

दिव्य कृपेमध्ये प्रगाढ विश्वास; दिव्य इच्छेप्रत संपूर्ण समर्पण; दिव्य योजना, जी व्यक्तीस फळाची आशा न बाळगता, जे करावयास हवे ते करण्यास प्रवृत्त करते त्या दिव्य योजनेप्रत समग्र निष्ठा असणे, म्हणजे परिपूर्ण मुक्ती होय.

ह्यामध्येच दु:खभोगाचा खराखुरा निरास आहे. जाणिवशक्ती ही अचल आनंदाने भरून जाते आणि प्रत्येक पावलागणिक त्या दिव्यत्वाच्या परमवैभवाचे अचंबित करणारे आविष्कार तुमच्यासमोर उलगडत राहतात.

मानवी प्रगतीसाठी भगवान बुद्धांनी जे काही मांडले आहे त्याबद्दल आपण कृतज्ञ आहोत आणि मी अगदी सुरुवातीला सांगितले त्याप्रमाणे, त्यांनी शिकविलेल्या अनेकानेक उत्तमोत्तम गोष्टींपैकी थोड्यातरी आचरणात आणण्याचा आपण प्रयत्न केला पाहिजे. त्या प्रयत्नांचे साध्य आणि त्या प्रयत्नांचा परिणाम हे त्या परम प्रज्ञेवर सोपविले पाहिजे, की जी परमप्रज्ञा मानवी बुद्धिच्या आकलनशक्तीच्या कितीतरी अतीत अशी असते.

– श्रीमाताजी
(CWM 03 : 297)

पूर्णयोग आणि बौद्धमत – २१

धम्मपद : भयभीत होऊन माणसं पर्वतराजींमध्ये, अरण्यामध्ये, वनराजींमध्ये, मठमंदिरांमध्ये, ठिकठिकाणी आश्रय घेतात.

पण हा सुरक्षित आश्रय नाही, हा सर्वोच्च आश्रय नाही. ह्या आश्रयस्थानी येऊनही माणसाचा दु:खभोगापासून बचाव होऊ शकत नाही.

जो बुद्धाचा, धम्माचा आणि संघाचा पूर्णज्ञानानिशी आश्रय घेतो, त्याला चार उदात्त तत्त्वांचा बोध होतो –

१) दुःखभोग २) दुःखभोगाचे मूळ ३) दु:खभोगाची समाप्ती आणि ४) या समाप्तीकडे घेऊन जाणारा अष्टपदी मार्ग

वास्तविक, हे खरे खात्रीचे आश्रयस्थान आहे, हे सर्वोच्च आश्रयस्थान आहे. ह्या आश्रयाची निवड करणे म्हणजे सर्व दुःखभोगापासून मुक्त होणे.

श्रीमाताजी : दु:खभोगाची समाप्ती ज्यामधून घडून येईल त्या चार तत्त्वांशी आणि अष्टपदी मार्गाशी हे वचन संबंधित आहे.

चार उदात्त तत्त्वे पुढीलप्रमाणे :

१) ज्या सामान्य अर्थाने जीवन या शब्दाचा अर्थ घेतला जातो ते जीवन अज्ञानाचे आणि मिथ्यत्वाचे जीवन आहे. ते देहाच्या व मनाच्या दुःखभोगाशी अतूटपणे जोडले गेलेले आहे.

२) वासना हे दुःखभोगाचे मूळ आहे, विभक्त जीवनाच्या स्वरूपाबद्दलचे अज्ञान हे वासनांचे मूळ आहे.

३) दुःखभोगापासून सुटका करून घेण्याचा, वेदनांचा अंत करण्याचा एक मार्ग आहे.

४) अष्टपदी मार्गाच्या आचरणाने हळूहळू मनाची अज्ञानापासून शुद्धी होत जाते आणि त्यातून ही मुक्ती प्राप्त होते. ह्या चौथ्या सत्याला अष्टपदी मार्गाची पद्धत असे संबोधले जाते.

(अष्टपदी मार्ग उद्याच्या भागात…)

– श्रीमाताजी
(CWM 03 : 248)

(सौजन्य : @AbhipsaMarathiMasik – अभीप्सा मराठी मासिक)

पूर्णयोग आणि बौद्धमत – १८

धम्मपद : नैतिक नियमांचे पालन करून, किंवा बहुविध प्रकारच्या ज्ञानाने, किंवा ध्यानधारणेच्या सरावाने किंवा विजनवासातील जीवन जगण्याने किंवा “जे या संसारी जगात जगतात त्यांना अनभिज्ञ असलेला असा मुक्तीचा आनंद मला लाभला आहे” असा विचार करणाऱ्या व्यक्तीला भिक्षु म्हटले जात नाही. भिक्षुंनो, सावध असा, जोपर्यंत तुम्ही सर्व इच्छावासनांचा निरास करीत नाही तोपर्यंत सावध असा.

श्रीमाताजी : नैतिक नियमांचे पालन करून किंवा बहुविध प्रकारच्या ज्ञानाने किंवा ध्यानधारणेच्या सरावाने, किंवा विजनवासातील जीवन जगण्याने वा विचाराने व्यक्तीला खराखुरा आनंद प्राप्त होत नाही; तर वासनामुक्तीतूनच खराखुरा आनंद प्राप्त होतो. इच्छावासनांपासून सुटका होणे ही निश्चितच सोपी गोष्ट नाही. कधीकधी तर ह्यासाठी उभे आयुष्य खर्ची पडते. पण खरे सांगायचे तर, जरी विकासाच्या एका ठरावीक टप्प्यावर, अशा प्रकारची साधना पुष्कळ उपयुक्त, किंवा अनिवार्य असली तरी देखील मला हा नकारार्थी मार्ग वाटतो. कारण अगदी सुरुवातीला तुम्ही मोठ्या प्रबळ वासनांपासून सुटका करण्याचा प्रयत्न करता, की ज्या अगदी स्पष्ट असतात आणि त्यांचा तुम्हाला प्रचंड त्रास होत असतो आणि त्याबद्दल तुमच्या मनात तीळमात्रही शंका नसते.

नंतर क्रम लागतो तो सूक्ष्म अशा वासनांचा, की ज्या कधीकधी कर्तव्याचे रूप धारण करून समोर येतात, अत्यंत निकडीच्या असल्याप्रमाणे त्या भासतात, कधीकधी तर आंतरिक आदेशाच्या रूपात समोर येतात आणि त्यांचा शोध लागण्यासाठी आणि त्यांच्यावर मात करण्यासाठी पुष्कळ प्रामाणिकपणा व वेळ देण्याची आवश्यकता असते.

सरतेशेवटी या बाह्य गोष्टींमधून, भावभावना, संवेदना यांच्या विश्वामधून, कल्पनांच्या मानसिक विश्वामधून, भौतिक जगातील पापी वासनांपासून तुमची सुटका झाल्यासारखे तुम्हाला वाटते, पण पुढे गेल्यावर, परत एकदा त्या तुम्हाला आध्यात्मिक विश्वामध्येही आढळतात. तेथे त्या अधिक भयंकर, अधिक सूक्ष्म, अधिक तीक्ष्णभेदक, अधिक अदृश्य आणि सात्विकतेच्या पडद्याआड दडलेल्या असतात की त्यांना वासना म्हणण्यासदेखील कोणी धजावणार नाही.

आणि एखादी व्यक्ती जेव्हा त्यांच्यावरदेखील मात करण्यात यशस्वी होते; त्यांचा शोध लावण्यात, त्यांना दूर करण्यात, त्यांचे निर्मूलन करण्यात यशस्वी होते, तरीदेखील वासनामुक्तीच्या कार्यातील ही केवळ अकरणात्मक बाजूच (Negative Side) पूर्ण झालेली असते.

– श्रीमाताजी
(CWM 03 : 267-269)