‘क्रांतिकारक अरविंद घोष ते महायोगी श्रीअरविंद’

(अलीपूर बॉम्बकेस मधून अरविंद घोष यांची निर्दोष मुक्तता करण्यात आली, त्यानंतर कलकत्त्यामधील उत्तरपारा येथे, धर्मरक्षिणी सभेने आयोजित केलेल्या कार्यक्रमात दि ३० मे १९०९ रोजी श्रीअरविंद यांनी जे भाषण केले, ते ‘उत्तरपाराचे भाषण’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. त्या भाषणात ते आपल्या कारावासातील दिवसांविषयी सांगत आहेत…)

”मी सुटून येणार हे मला माहीत होते. अटकेचे एक वर्ष एकांतवास व अभ्यास यासाठीच होते जणू. ‘ईश्वरा’च्या हेतुनुरुप जितका वेळपर्यंत राहणे आवश्यक होते त्यापेक्षा अधिक वेळपर्यंत मला कोण तुरुंगात ठेवू शकणार होते? ईश्वराने मला एक संदेश सांगण्यासाठी म्हणून दिला होता आणि माझ्यावर एक कार्य सोपविले होते; आणि जोपर्यंत मी तो संदेश पोहोचवीत नाही तोपर्यंत कोणतीही मानवी शक्ती मला गप्प बसवू शकणार नाही, हे मला माहीत होते. तसेच जोपर्यंत ते कार्य पूर्ण होत नाही तोपर्यंत ईश्वराच्या माध्यमाला कोणीही अडवू शकणार नाही, मग ते माध्यम कितीही दुर्बल असो वा लहान असो, हेही मला माहीत होते.

…ज्यावेळी मला पकडून लालबझार पोलीस ठाण्यावर नेण्यात आले तेव्हा क्षणभर माझी श्रद्धा डळमळीत झाली होती कारण, त्याच्या प्रयोजनाचा गाभा काय आहे ते मला समजेना. त्यामुळे क्षणभर मी स्तंभित झालो होतो आणि मी हृदयापासून ईश्वराप्रत टाहो फोडला आणि म्हणालो, ‘‘माझ्या बाबतीत हे काय घडले आहे? माझ्या देशातील लोकांकरता कार्य करण्यात जीवन व्यतीत करावे असे मी म्हणत होतो व ते कार्य पुरे होईपर्यंत तू माझे रक्षण करशील असा माझा विश्वास होता. तर मग मी येथे का? आणि असला आरोप माझ्यावर का करण्यात आला आहे?’’ एक दिवस गेला, दोन दिवस गेले, तीन दिवस गेले, नंतर माझ्या अंत:करणातून एक आवाज आला, ‘‘स्वस्थ रहा आणि पाहा.’’ तेव्हा मग मी शांत होऊन स्वस्थपणे वाट पाहू लागलो.

मला लालबझारहून अलीपूरला नेण्यात आले व एक महिन्याकरता लोकांपासून दूर अशा एकांत कोठडीत ठेवण्यात आले. तेथे मी माझ्या अंतरीच्या ईश्वराच्या आदेशाची अहोरात्र वाट पाहिली. ईश्वर मला काय सांगणार आहे, मला काय कार्य करायचे आहे हे समजावे म्हणून वाट पाहिली. या एकांतवासामध्ये मला अगदी सुरुवातीलाच ईश्वराचा साक्षात्कार झाला आणि पहिला पाठ मला मिळाला. त्या वेळेस मला आठवण झाली की, माझ्या अटकेच्या सुमारे एक महिन्यापूर्वी सर्व कार्य बाजूला ठेवून मी एकांतवासात जावे आणि ईश्वराशी अधिक सान्निध्य घडावे म्हणून, स्वत:मध्ये डोकावून पाहावे अशी मला आज्ञा झाली होती, पण मी दुर्बल ठरलो आणि ती आज्ञा स्वीकारू शकलो नाही. माझे तेव्हा चालू असलेले कार्यच मला जास्त प्रिय होते आणि हृदयातील अभिमानामुळे मला वाटले की, मी इथे नसेन तर कार्याचे नुकसान होईल, इतकेच नव्हे तर, त्यात अपयश येईल किंवा ते थांबेल; त्यामुळे मी ते कार्य सोडणार नाही. मला असे वाटते आहे, ईश्वर पुन्हा एकदा माझ्याशी बोलला आणि म्हणाला की, ‘‘जी बंधने तोडण्याचे सामर्थ्य तुझ्याकडे नव्हते ती तुझ्याकरता मी तोडली आहेत. कारण तू करत आहेस ते कार्य तसेच चालू रहावे, अशी माझी इच्छा नाही आणि तसा माझा कधीच हेतूदेखील नव्हता. मला तुझ्याकडून दुसरीच गोष्ट करून घ्यायची आहे. ती गोष्ट तुला स्वत:ची स्वत:ला शिकता येणार नाही म्हणून ती शिकवण्यासाठी मी तुला येथे आणले आहे. माझ्या कार्यासाठी तुला प्रशिक्षित करण्यासाठी म्हणून मी तुला येथे आणून ठेवले आहे.’’

… तुरुंगावरील अधिकाऱ्यांची मने त्याने माझ्याकडे वळविली आणि त्यांनी प्रमुख इंग्रजी तुरुंगाधिकाऱ्याला सांगितले, ‘‘या बंदिवासात त्याचे हाल होत आहेत; सकाळ संध्याकाळ निदान अर्धा तास तरी त्याला कोठडीबाहेर फिरू द्यावे.’’ त्याप्रमाणे व्यवस्था केली गेली आणि अशाप्रकारे एकदा बाहेर फिरत असताना ‘ईश्वरी’ शक्ती पुन्हा एकदा माझ्यात प्रविष्ट झाली. लोकांपासून मला दूर करणाऱ्या तुरुंगाकडे मी पाहिले, तेव्हा मला बंदिवान करणाऱ्या त्या तुरुंगाच्या उंच उंच भिंती नव्हत्या, तर ‘वासुदेवा’नेच मला वेढले होते. माझ्या बराकीसमोर असलेल्या वृक्षांच्या फांद्याखालून मी फिरत असे तेव्हा, तेथे तो वृक्ष नसून, तो साक्षात वासुदेवच आहे, माझ्यावर श्रीकृष्णच त्याची छाया धरून उभा आहे, असे मला जाणवत असे. मी माझ्या कोठडीच्या लोखंडी दरवाजांच्या गजांकडे पाहिले आणि तेथेही मला पुन्हा वासुदेवच दिसू लागला. तो नारायण पहारेकरी म्हणून उभा होता आणि माझे रक्षण करत होता. मला बिछाना म्हणून दिलेल्या खरबरीत कांबळ्यावर मी झोपलो तेव्हा श्रीकृष्णाच्या – माझ्या सख्याच्या, माझ्या प्रेमिकाच्या – बाहुंमध्ये मी पहुडलो असल्याचे मला जाणवले. ईश्वराने मला जी सखोल दृष्टी दिली त्याचा हा पहिला उपयोग होता. मी तुरुंगातील कैद्यांकडे, चोर-दरोडेखोरांकडे, खुनी माणसांकडे, ठग लोकांकडे पाहिले आणि पाहतो तर काय, मला वासुदेवाचे दर्शन झाले. मला त्या तमोमय जिवांमध्ये व दुर्वर्तनी शरीरांमध्येदेखील नारायणच दिसला.’’

खालच्या कोर्टात खटला सुरु होऊन, जेव्हा आम्हाला मॅजिस्ट्रेटसमोर उभे केले गेले तेव्हाही माझी ती अंतर्दृष्टी टिकून होती. तो मला म्हणाला, ‘‘जेव्हा तुला तुरुंगात टाकण्यात आले होते तेव्हा तू उद्विग्न होऊन, माझा धावा करत होतास आणि मला म्हणालास ना की ‘कुठे आहे तुझे संरक्षण?’ तर पाहा आता या मॅजिस्ट्रेटकडे, पाहा त्या फिर्यादी वकिलाकडे.’’ मी मॅजिस्ट्रेटकडे पाहिले आणि मला मॅजिस्ट्रेट न दिसता, त्यांच्याजागी वासुदेवच दिसू लागला. न्यायासनावर साक्षात नारायणच बसला आहे असे मला दिसू लागले. मी फिर्यादी वकिलाकडे पाहिले, तर तेथे मला खटल्याचे कामकाज चालविणारा वकील दिसले नाहीत तर त्यांच्याऐवजी श्रीकृष्णच तेथे बसलेला दिसला. माझा प्रेमी आणि माझा सखा तेथे बसला होता आणि माझ्याकडे पाहून स्मित हास्य करत होता. तो मला विचारू लागला, ‘‘अजूनही तुला भीती वाटते? अरे, सर्व माणसांच्या हृदयात मीच वसत आहे आणि त्यांचे आचार-विचार, त्यांची वाणी यांवर माझीच सत्ता चालते. मी तुझा पाठीराखा आहे, त्यामुळे तुला आता घाबरण्याचे काहीच कारण नाही. तुझ्या विरुद्ध लावलेला हा खटला माझ्या हाती सोपवून दे. हा खटला तुझ्यासाठी नाही. या खटल्यासाठी मी तुला येथे आणलेले नाही, तुला येथे मी अन्य काही कारणासाठी आणले आहे. माझ्या कार्यासाठी हा खटला हे केवळ एक निमित्त आहे. त्याहून अधिक काही नाही.’’

आणि पुढे यथावकाश अरविंद घोष यांची निर्दोष सुटका झाली. (क्रमश:)

‘क्रांतिकारक अरविंद घोष ते महायोगी श्रीअरविंद’

(शांत ब्रह्माची अनुभूती आल्यानंतर, अरविंद घोष यांना अल्पावधीतच आणखी एका अनुभव आला. त्याविषयी ते सांगत आहेत…)

मी मुंबईमध्ये असताना, मित्राच्या घराच्या बाल्कनीमधून मी तेथील व्यग्र जीवनाच्या हालचाली पाहत होतो, त्या मला चित्रपटातील चित्राप्रमाणे आभासी, छायावत् वाटत होत्या. हा वेदान्ती अनुभव होता. अगदी अडीअडचणींमध्ये असतानासुद्धा कधीच गमावू न देता, मी मनाची ती शांती कायम राखली होती. मुंबई ते कलकत्ता या मार्गावर मी जेवढी भाषणे दिली ती ह्याच स्वरूपाची होती, काही भागांमध्ये मानसिक कार्याचे थोडे मिश्रण झाले होते. निरोप घेण्यापूर्वी मी श्री. लेले यांना म्हटले की, “आता आपण एकत्र राहणार नाही, तेव्हा तुम्ही मला साधनेसंबंधी काही सूचना द्या.” दरम्यानच्या काळात माझ्या अंत:करणात आपोआप प्रकट झालेल्या मंत्राविषयी मी त्यांना सांगितले. सूचना देत असताना ते अचानक मध्येच थांबले आणि त्यांनी मला विचारले की, “ज्याने तुम्हाला हा मंत्र दिला त्या ईश्वरावर तुम्ही पूर्णतया विसंबू शकाल का?’’ तेव्हा मी त्यांना सांगितले की, मी नेहमीच तसे करतो. तेव्हा श्री. लेले म्हणाले की, “मग तुम्हाला सूचनांची आवश्यकता नाही.’’ आम्ही आमच्या मुक्कामाच्या ठिकाणापर्यंत पोहोचेपर्यंत मग आमच्यात काहीही संभाषण झाले नाही. काही महिन्यांनंतर ते कलकत्त्याला आले. मी सकाळी आणि संध्याकाळी ध्यान करतो का असे त्यांनी मला विचारले. मी म्हणालो, “नाही.” तेव्हा त्यांना असे वाटले की, कोणी सैतानाने माझा ताबा घेतला आहे आणि म्हणून त्यांनी मला सूचना द्यायला सुरुवात केली. मी त्यांचा अवमान केला नाही पण त्यांच्या सल्ल्याप्रमाणे वागलोही नाही. ‘मानवी गुरुची आवश्यकता नाही’ असा आदेश मला अंतरंगातून मिळालेला होता. ध्यानाबाबत सांगावयाचे तर – ‘वास्तविक दिवसभर माझे ध्यानच चालू असते’ हे त्यांना सांगण्याइतपत माझी तयारी झाली नव्हती. (क्रमश:)

‘क्रांतिकारक अरविंद घोष ते महायोगी श्रीअरविंद’

अरविंद घोष यांना काही आध्यात्मिक अनुभव आलेले होते, पण योग म्हणजे काय? किंवा त्यासंबंधी काहीही माहीत नसताना आलेले ते अनुभव होते. उदाहरणार्थ, दीर्घ काळानंतर परत भारताच्या भूमीवर, मुंबई येथील अपोलो बंदरावर पहिले पाऊल ठेवताना आलेला शांतीच्या अवतरणाचा अनुभव; श्री शंकराचार्यांच्या टेकडीवरून (तख्त-ए-सुलेमानच्या पर्वतरांगेवरून) फिरत असताना त्यांना झालेला शून्य अनंताचा साक्षात्कार; नर्मदाकाठी चांदोद येथील देवळात, कालीच्या जिवंत उपस्थितीचा आलेला अनुभव; ….पण हे सारे आंतरिक अनुभव आपणहून, अनपेक्षितपणे आले होते; तो साधनेचा भाग नव्हता.

अरविंदांनी स्वत:हून गुरुविना, कोणाच्याशी मार्गदर्शनाविना साधनेला सुरुवात केली. त्यांचा एक मित्र हा स्वामी ब्रह्मानंदांचा शिष्य होता, अरविंदांनी त्याच्याकडून काही नियम समजावून घेतले. सुरुवातीला ही साधना प्राणायामाच्या अभ्यासापुरतीच सीमित होती. अरविंदांनी जेव्हा योगसाधनेला सुरुवात केली तेव्हा योगसाधना व राजकारण यामध्ये कोणताही विरोध वा द्वंद्व नव्हते. या दोहोंमध्ये काही विरोध आहे अशी कल्पनाही त्यांच्या मनाला न शिवता त्यांची साधना चालू होती. पण ते गुरुच्या शोधात होते. त्या त्यांच्या शोधाच्या दरम्यान त्यांची एका नागा संन्यासाशी गाठभेट झाली. या नागा संन्याशाने काही मंत्र पुटपुटत, ग्लासमधील पाण्यामध्ये सुरीने छेद देत, जे पाणी अभिमंत्रित केले होते त्या पाण्यामुळे बारीन्द्र घोष यांचा (श्रीअरविंदांचे धाकटे बंधू) गंभीर ताप क्षणार्धात बरा झालेला पाहून योगशक्तीवरचा अरविंद घोष यांचा विश्वास वाढीस लागला तथापि अरविंदांनी त्या नागा संन्याशाला गुरु मानले नाही. स्वामी ब्रह्मानंदांनादेखील अरविंद भेटले आणि त्यांच्यामुळे ते खूप प्रभावितही झाले पण पुढे महाराष्ट्रातील एक योगी श्री. विष्णु भास्कर लेले यांची भेट होईपर्यंत अरविंदांना गुरु म्हणून किंवा साहाय्यक म्हणून कोणीही भेटले नव्हते. (क्रमश:)

‘क्रांतिकारक अरविंद घोष ते महायोगी श्रीअरविंद’

ब्रिटिश शासनाची अरविंद घोष यांच्यावर कायमच वक्र दृष्टी राहिली. त्यांच्याबद्दल ब्रिटिश अधिकाऱ्यांमध्ये ‘भारतातील सर्वात भयानक माणूस म्हणजे अरविंद घोष’ अशी चर्चा असे. ‘वंदे मातरम्’ ह्या वृत्तपत्राच्या लेखनामध्ये अरविंदांचा हात आहे असा ब्रिटिश सरकारला संशय होता आणि त्यामुळे राजद्रोहाच्या आरोपाखाली त्यांना अटक करण्यासाठी ब्रिटिश सरकार अगदी उत्सुक होते. अरविंदांच्या नावाने अटक वॉरंट निघाले. या घटनेने आजवर गुप्तपणे कार्यरत असलेले अरविंद एका रात्रीत नेते म्हणून प्रसिद्धीस आले. तेव्हा भारतभरातून वेगवेगळ्या वृत्तपत्रांनी या घटनेची दखल घेतली. ‘मराठा’ वृत्तपत्रात लोकमान्य टिळकांनी लिहिले, “कोणी सांगावे जे कृत्य आज राजद्रोह म्हणून गणले जात आहे ते उद्या दैवी सत्य म्हणून गणले जाईल.”

दि. ०८ सप्टेंबर १९०७ च्या अंकात गुरूदेव रवीन्द्रनाथ टागोरांनी अरविंदांना अभिवादन करणारी कविता बंगालीतून लिहिली. ‘Salutation’ या नावाने असलेल्या या कवितेमध्ये त्यांनी अरविंदांना उद्देशून ‘देशमित्र’, ‘अवतारी व्यक्तिमत्त्व’, ‘भारताचा आत्मा’ अशी विविध विशेषणे योजिली आहेत.

अरविंद यांना जेव्हा अटक झाली तेव्हा देशबंधू चित्तरंजन दास यांनी त्यांचे वकीलपत्र घेतले होते. खटल्याच्या दरम्यान न्यायाधीशांसमोर अपील करताना त्यांनी अरविंदांविषयी जे उद्गार काढले ते प्रसिद्ध आहेत. ते म्हणाले होते, “हे सगळे वितंडवाद जेव्हा शांत झालेले असतील, ही सगळी धामधुम, ही सगळी आंदोलने थंड झालेली असतील, भविष्यात जेव्हाकेव्हा अरविंद या जगाचा निरोप घेतील तेव्हा ते ‘देशभक्त कवी’, ‘राष्ट्रवादाचे प्रणेते’ आणि ‘मानवतेचे प्रेमी’ म्हणून ओळखले जातील. ते गेल्यानंतरही त्यांचे शब्द पुनःपुन्हा या भारतातच नव्हे, तर दूरदेशी आणि साता समुद्रापारही घुमत राहतील.” आणि कालौघात आज हे शब्द अक्षरश: खरे ठरत आहेत. (क्रमश:)