विचार शलाका – ०४

भारतीय धर्माने व्यक्तीला सुप्रस्थापित, सुसंशोधित, बहुशाखीय आणि नित्य विस्तीर्ण होत जाणारा असा ज्ञानाचा तसेच आध्यात्मिक वा धार्मिक साधनेचा मार्ग दाखवून दिला.

त्या उच्च पायऱ्यांवर जाण्याची ज्यांची तयारी झालेली नाही त्यांच्याकरिता, भारतीय धर्माने व्यक्तीजीवन व समाजगत जीवन यासंबंधातील व्यवस्था घालून दिली, व्यक्तिगत शिस्त व सामाजिक शिस्त, व्यक्तिगत वर्तन व समाजगत वर्तन या संबंधात एक आराखडा पुरवला; मानसिक, नैतिक व प्राणिक संवर्धनाची चौकट पुरवली. ही व्यवस्था, आराखडा, चौकट मान्य करून कोणीही आपल्या मर्यादेत, आपल्या प्रकृतीला धरून असे वागू शकतो की, अंतत: श्रेष्ठ अस्तित्वात व जीवनात प्रविष्ट होण्याची त्याची तयारी होते.

हिंदूधर्माने…जीवनाचा कोणताही भाग धार्मिक व आध्यात्मिक जीवनाला परका मानला नाही व ठेवला नाही.

– श्रीअरविंद
(CWSA 20 : 181)

जर कोणी आम्हाला असा प्रश्न विचारला की, “हिंदुधर्म म्हणजे काय, तो कसा आहे? हा धर्म काय शिकवतो, कसा आचार करतो, यात सर्वसामान्य घटक कोणते आहेत?” तर उत्तरादाखल आम्ही असे म्हणू शकतो की, सर्वोच्च असूनही, व्यापक अशा तीन आध्यात्मिक अनुभूतींवर, तीन मूलभूत संकल्पनांवर भारतीय धर्म आधारलेला आहे.

‘एकं सत् विप्रा बहुधा वदन्ति’
पहिली गोष्ट वेदामध्ये म्हटल्याप्रमाणे, एक अस्तित्व आहे ज्याला सज्जन अनेक नावे देतात. (‘एकं सत् विप्रा बहुधा वदन्ति’) उपनिषदात याचे वर्णन एकमेवाद्वितीय ब्रह्म असे केले आहे; हे एकच सर्व काही असून, ते या सर्वांच्या अतीतदेखील आहे. बुद्धधर्मीय या तत्त्वाला ‘चिरंतन तत्त्व’ म्हणतात. मायावादी याला ‘केवल तत्त्व’ म्हणतात; देववादी याला ‘ईश्वर किंवा पुरुष’ म्हणतात. जीव आणि निसर्ग किंवा प्रकृती या ईश्वराच्या आधीन असतात. एका शब्दात या तत्त्वाला ‘शाश्वत, अनंत’ म्हणता येते. हिंदुधर्माचा हा सर्वत्र समान असा पाया आहे; मानवी बुद्धीने या तत्त्वाचे वर्णन अनेक प्रकारे केले आहे. या चिरंतनाचा, अनंताचा शाश्वताचा शोध लावणे, त्याच्या अगदी निकट जाणे, त्यात प्रविष्ट होणे, त्याच्याशी कोणत्या तरी प्रमाणात, कोणत्या तरी प्रकारे एकरूप होणे, हा त्याच्याविषयीच्या आध्यात्मिक अनुभूतीचा कळस होय. हा कळस गाठणे, त्यासाठी अंतिम प्रयत्न करणे ही पहिली सार्वत्रिक श्रद्धा भारताच्या धार्मिक मनात आढळते. हिंदुधर्माचे हे पहिले पायाभूत तत्त्व अनेक सूत्रांनी सांगितले आहे. हे पायाभूत तत्त्व कोण्या एका सूत्ररूपाने माना, हे महान आध्यात्मिक ध्येय, भारतात संमत असलेल्या सहस्त्रावधि मार्गांपैकी कोण्या एका मार्गाने अनुसरा, अथवा त्यातून फुटणाऱ्या एखाद्या नव्याच मार्गाने त्या ध्येयाचा मागोवा घ्या; असे तुम्ही केलेत की, या धर्माच्या हृदयाला तुम्ही गाठले असे होईल.

शाश्वत अनंताकडे जाण्याचे अनंत मार्ग
या धर्माची दुसरी पायाभूत कल्पना हीच आहे की, शाश्वत अनंताकडे जाण्याचे मार्ग अनेक आहेत. अनंत जे मूळ आहे त्यात अनेक अनंते आहेत आणि या अनेक अनंतांपैकी प्रत्येक अनंत शाश्वतच आहे. विश्वाच्या मर्यादांमध्ये ईश्वर स्वत:ला अभिव्यक्त करतो आणि अनेक मार्गांनी या विश्वामध्ये तो स्वत:ची परिपूर्ती अनुभवतो; आणि हा प्रत्येक मार्ग त्या ‘शाश्वता’चा मार्ग असतो. प्रत्येक सान्तामध्ये आपल्याला ‘अनंता’ची भेट होऊ शकते. सर्व गोष्टी ह्या अनंताच्या मूर्ती व प्रतीके असल्याने, कोणत्याही गोष्टीच्या द्वारा आम्ही अनंताकडे जाऊ शकतो. सर्व विश्वशक्ती ह्या ‘एका’चे आविष्कार आहेत. सर्व शक्ती ह्या ‘एका’च्या शक्ती आहेत. प्रकृतीच्या कार्यामागील देवदेवतांकडे, त्या एका ईश्वराच्या विविध शक्ती आहेत, एका ईश्वराची विविध नामे आहेत, एका ईश्वराची विविध व्यक्तित्वे आहेत या भावनेने पाहिले पाहिजे आणि पूजले पाहिजे. सर्व घटनांच्या पाठीमागे, मग त्या घटना चांगल्या दिसोत वा वाईट, ग्राह्य वाटोत वा अग्राह्य वाटोत, भाग्याच्या वाटोत वा दुर्भाग्यपूर्ण वाटोत, त्यांच्या पाठीमागे अनंत जाणीवयुक्त शक्ती आहे, कार्यकारी शक्ती आहे, ‘अनंता’ची इच्छा आहे, कायदा आहे, माया आहे, प्रकृती आहे, शक्ती किंवा कर्म आहे. ‘अनंत’ निर्मिती करतो आणि ब्रह्मा होतो, तो रक्षण करतो आणि विष्णु होतो, संहार करतो किंवा स्वत:मध्ये सामावून घेतो आणि रुद्र वा शिव होतो. सर्वश्रेष्ठ शक्ती ही आधार देणारी, संरक्षण करणारी होते, ती लक्ष्मी किंवा दुर्गा किंवा विश्वमाता म्हटली जाते. अगदी संहारक रूप धारण करूनदेखील, जी कल्याणकारिणीच असते; तिला चंडी, काली, कालीमाता म्हणतात. एकच ईश्वर विविध नामांनी आणि विविध देवदेवतांच्या रूपाने, विभिन्न गुणवैशिष्ट्यांच्या द्वारे अभिव्यक्त होतो. वैष्णवांचा दिव्य प्रेमाचा देव आणि शाक्तांचा दिव्य सामर्थ्याचा देव हे दोन वेगळे देव असल्याचे भासतात, परंतु खरेतर वेगवेगळ्या रूपांमधून अभिव्यक्त होणारी ती एकच अनंत देवता असते. सर्वश्रेष्ठ देवाकडे, अनंत शाश्वताकडे यांपैकी कोणत्याही नामरूपाच्या आधाराने जावे, ज्ञान असता जावे, ज्ञान नसताही जावे; कारण या नामरूपांच्या द्वारा, त्यांच्या पलीकडे, त्यांच्या अतीत असलेल्या सर्वश्रेष्ठ तत्त्वाचा अनुभव घेण्यासाठी आपल्याला पुढे जाता येते….

अंत:करणातील ईश्वर
भारतीय धर्माला आधारभूत अशा उच्चतम आध्यात्मिक अनुभवाच्या ज्या तीन गोष्टी आहेत, त्यातील दोन गोष्टींचा विचार आत्तापर्यंत झाला. तिसरी पायाभूत गोष्ट आंतरिक आध्यात्मिक जीवनाला अतिशय गती देणारी आहे. सर्वश्रेष्ठाकडे वा ईश्वराकडे विश्वात्मक जाणिवेच्या द्वारे जाता येते किंवा सर्व आंतरिक व बाह्य प्रकृतीचा भेद करून जाता येते, हे खरे आहे पण तो ईश्वर प्रत्येक व्यक्तिभूत आत्म्याला स्वत:मध्येच, म्हणजे स्वत:च्या आध्यात्मिक भागामध्ये भेटू शकतो, कारण त्यामध्ये असे काहीतरी असते की, जे त्या ईश्वरी अस्तित्वाशी एकत्व पावणारे असते, किमान त्या दिव्य ईश्वरी अस्तित्वाशी संबंधित असते. भारतीय धर्माचे सार हे आहे की, मानवाने आपला विकास करून घ्यावा, आपल्याला अज्ञानातून पार व्हावयाचे आहे, आपल्या मनापासून व जीवनापासून आत्मज्ञान दडवून ठेवणाऱ्या अज्ञानातून आपल्याला पार व्हावयाचे आहे आणि आपल्यातील ईश्वराची ओळख करून घ्यावयाची आहे हे ध्येय मनात ठेवून मानवाने आपले जीवन जगावे; ह्या तीन गोष्टी एकत्र केल्या तर त्यामध्येच हिंदु धर्म सामावलेला आहे, हेच त्याचे मूलभूत सार आहे आणि जर कोणता मार्ग आवश्यक असेल तर तो हाच मार्ग आहे.

– श्रीअरविंद
(CWSA 20 : 193-195)

हिंदुधर्माचे मूलभूत वैशिष्ट्य लक्षात घेतले तर आणि तरच हिंदुधर्मातील विधी, संस्कार, धार्मिकविधी, उपासनापद्धती आणि पूजाविधी यांचे आकलन होऊ शकेल. मूलत: हा धर्म अनाग्रही आणि सर्वसमावेशक स्वरूपाचा आहे. या धर्माने त्याच्या सहवासात आलेल्या सर्व धर्मांना स्वतःमध्ये समाविष्ट करून घेतले; त्या त्या धर्मातील विधींचा, अतिभौतिक जगताच्या सत्याशी व अनंताच्या सत्याशी योग्य नाते तो जर प्रस्थापित करू शकला तर तो समाधानी होत असे.

धर्म हा केवळ संत वा विचारवंतांनाच नव्हे तर, सर्वसामान्य लोकांना देखील सत्य म्हणून उपयोगात यावयाचा असेल तर त्याची हाक आपल्या सर्व अस्तित्वाला पोचली पाहिजे, केवळ आपल्या अतिबौद्धिक व बौद्धिक अंगांना पोचून भागणार नाही. कल्पना, भावना, सौंदर्यसंवेदना यांना ती हाक पोचली पाहिजे. अर्धवट अवचेतन असलेल्या अंगांच्या सहज जन्मजात भावनांना देखील ती हाक पोचली पाहिजे. ही सर्व अंगे धर्माच्या प्रभावाखाली आली पाहिजेत; ह्याचीदेखील हिंदु धर्माला जाण होती. धर्माने मनुष्याला अतिबौद्धिक, आध्यात्मिक सत्याकडे घेऊन गेले पाहिजे, मार्गात त्याने प्रकाशपूर्ण बुद्धीची मदत घेतली पाहिजे हे खरे आहे, तरी आमच्या संकीर्ण प्रकृतीची बाकीची अंगेसुद्धा ईश्वराकडे धाव घेतील असेही त्याने केले पाहिजे; धर्माने त्या अंगांकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही.

आणखी एक गोष्ट, प्रत्येक मनुष्य जेथे उभा असेल, ज्या ज्ञानाच्या व भावनेच्या अवस्थेत असेल, तेथेच, त्या अवस्थेतच त्याला धर्माने हात देऊन आध्यात्मिक केले पाहिजे, अध्यात्मपरायण केले पाहिजे; त्याच्यावर कोणतीही गोष्ट लादता कामा नये. सत्य जिवंतशक्ती देखील, त्याला तशी ती दिसत नाही तोपर्यंत त्याच्यावर लादली जाता कामा नये.

– श्रीअरविंद
(CWSA 20 : 147-148)