ईश्वराच्या समीपतेसाठी व्यक्तीमध्ये प्रेमाचा आणि सहानुभूतीचा अभाव असणे गरजेचे नाही; उलट, इतरांशी निकटतेची व एकत्वाची भावना असणे या गोष्टी म्हणजे, ईश्वरसान्निध्यामुळे आणि ईश्वराशी ऐक्यभावामुळे साधक ज्या दिव्य चेतनेमध्ये प्रवेश करतो, त्या दिव्य चेतनेचाच एक भाग असतात.

…तर दुसऱ्या बाजूने पाहता, मानवी समाज, मानवी मैत्री, प्रेम, स्नेह, सह-अनुभूती या गोष्टी, अगदी पूर्णतः किंवा सर्वच उदाहरणांबाबत असे नव्हे, पण मुख्यत्वेकरून आणि बऱ्याचदा प्राणिक (vital) आधारावर उभ्या असतात आणि त्यांच्या केंद्रस्थानी अहंकाराची पकड असते. आपल्यावर कोणीतरी प्रेम करत आहे याचे सुख, संपर्कामुळे अहंकार व्यापक होण्याचे सुख, आत्म्याचा परस्परांमध्ये प्रवेश, ज्यामुळे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वांचे पोषण होते असा प्राणिक देवाणघेवाणीचा उल्हास, या साऱ्या गोष्टींवर माणसांचे सहसा प्रेम असते – आणि यामध्ये इतरही काही आणि याहूनही अधिक स्वार्थी अशा प्रेरणा असतात; त्या प्रेरणा वरील मूलभूत गतिविधींमध्ये मिसळतात. यामध्ये अर्थातच उच्चतर आध्यात्मिक, आंतरात्मिक, मानसिक आणि प्राणिक घटकही प्रवेश करतात किंवा प्रवेश करू शकतात; परंतु एकंदरच ही सर्व गोष्ट खूप गुंतागुंतीची असते, अगदी तिच्या सर्वोत्तम अवस्थेत देखील ती गुंतागुंतीचीच असते. आणि म्हणूनच एका विशिष्ट अवस्थेमध्ये कोणत्यातरी प्रत्यक्ष कारणामुळे किंवा कारणाविनादेखील हे जग, जीवन, मानवी समाज आणि नातेसंबंध तसेच परोपकार या गोष्टी नीरस वाटू लागतात. (इतर सर्व गोष्टींप्रमाणेच हा परोपकारदेखील अहं-प्रेरित असाच असतो.)

– श्रीअरविंद
(CWSA 31 : 285-286)

केवळ प्राणामध्येच जोश असतो आणि आंतरात्मिक प्रेम (Psychic love) मात्र कोणत्याही ज्वालेविना काहीसे थंड असते, असे समजण्याची चूक करता कामा नये. …आंतरात्मिक प्रेमामध्ये सुद्धा जोश असू शकतो, प्राणिक प्रेमाइतकीच उत्कट किंबहुना त्याहूनही अधिक उत्कट अशी ज्वाला असू शकते. तो शुद्ध अग्नी असतो, तो अहंकारात्मक इच्छावासनांच्या पूर्तीवर अवलंबून नसतो. तसेच, हे आंतरात्मिक-प्रेम ज्याला कवळते त्या समिधेचे (fuel) ते भक्षण करत नाही. ती ज्वाला लाल नसते, ती शुभ्र असते; परंतु उष्णतेच्या बाबतीत लाल उष्णतेपेक्षा ही धवल उष्णता कणभरदेखील उणी नसते. हे खरे आहे की, सहसा आंतरात्मिक प्रेमाला मानवी नातेसंबंध व मानवी प्रकृतीमध्ये पूर्ण वाव मिळत नाही; जेव्हा ते प्रेम ईश्वराभिमुख होऊन उन्नत होते तेव्हा तिथे त्याच्या अग्नीला अधिक सहजतेने पूर्णत्व आणि परमानंद गवसतो. मानवी नातेसंबंधांमध्ये हे आंतरात्मिक प्रेम इतर घटकांमध्ये मिसळून जाते; ते घटक लगेचच त्याला वापरण्याचा प्रयत्न करतात, त्याला झाकोळून टाकतात. अगदी क्वचितच काही क्षणी या प्रेमाला स्वतःची परिपूर्ण उत्कट अभिव्यक्ती करण्यास वाव मिळतो. अन्यथा, ते केवळ एक तत्त्व म्हणून प्रवेशते परंतु तरीसुद्धा ते प्राणप्रधान अशा त्या प्रेमामध्ये सर्व उच्चतर गोष्टी प्रदान करते – सुंदर असे माधुर्य, कोमलता, एकनिष्ठता, आत्मदान, आत्मत्याग, आत्म्याचे आत्म्याला भेटणे ह्या साऱ्या गोष्टी ते प्रदान करते. मानवी प्रेमाला स्वत:च्या अतीत जात, त्याला उन्नत करण्याची, त्याचे उदात्तीकरण करण्याची, त्याला आदर्श प्रेम बनविण्याची प्रक्रिया अंतरात्म्याकडूनच घडते. आंतरात्मिक प्रेम जर मानवी प्रेमाच्या मानसिक, प्राणिक, शारीरिक या इतर घटकांवरही वर्चस्व राखू शकले आणि त्यांच्यावर शासन करू शकले आणि त्या घटकांचे परिवर्तन घडवू शकले तर, या द्वैती जीवनामध्ये (dual life), असे प्रेम म्हणजे, आत्मा आणि त्याच्या साधनांचे ‘परिपूर्ण ऐक्य’ हे जे वास्तव आहे त्याचे या पृथ्वीवरील काहीसे प्रतिबिंब असू शकते किंवा ती त्या वास्तवतेची पूर्वतयारी असू शकते, असे म्हणता येईल. परंतु आंतरात्मिक प्रेमाची अशा प्रकारची अपूर्ण रुपेसुद्धा खूप दुर्मिळ असतात.

– श्रीअरविंद
(CWSA 31 : 307-308)

तुम्हाला तुमच्या कनिष्ठ पातळीवर घसरण्यास प्रोत्साहन देणारा, त्याच्यासोबत तुम्हीही मूर्खपणाच्या गोष्टी कराव्यात म्हणून प्रोत्साहन देणारा किंवा त्याच्या सोबत चुकीच्या मार्गाचा अवलंब करण्यास प्रोत्साहन देणारा किंवा तुम्ही ज्या हीन गोष्टी करत आहात त्याचे कौतुक करणारा असा कोणी ‘मित्र’ असू शकत नाही; हे अगदी स्पष्ट आहे. आणि तरीसुद्धा, कनिष्ठ पातळीवर उतरल्यावर देखील ज्यांच्यासोबत असताना अस्वस्थता (चुकल्या-चुकल्या सारखे) जाणवत नाही अशांबरोबरच सहसा तुम्ही मैत्री करता. शाळेत जाण्याऐवजी इकडेतिकडे भटकणे, बागांमध्ये जाऊन फळे चोरणे, शिक्षकांची टिंगलटवाळी करणे आणि यासारख्या साऱ्या गोष्टी करणे, अशा तऱ्हेच्या मूर्खपणाच्या गोष्टी करत असताना जी व्यक्ती आपल्याला प्रोत्साहन देत असते तिलाच व्यक्ती आपला खास मित्र समजते. ते तुमचे खरे मित्र नसतात. पण असे असूनसुद्धा ते खूप सोयीस्कर मित्र असतात कारण तुम्ही काही चुकीचे वागत आहात याची जाणीव ते तुम्हाला करून देत नाहीत; मी अशा माणसांना मित्र म्हणत नाही; खरे तर ते तुमचे शत्रूच असतात. एखादा मित्र मात्र तुम्हाला येऊन सांगतो, ”हे बघ, इतस्ततः भटकण्यापेक्षा, काहीच न करण्यापेक्षा किंवा काहीतरी मूर्खपणाच्या गोष्टी करण्यापेक्षा, जर तू वर्गात आलास तर ते अधिक बरे, असे तुला वाटत नाही का?’ सहसा मग व्यक्ती त्याला असे उत्तर देते की, ”मला त्रास देऊ नको, तू माझा मित्र नाहीस.”…

…व्यक्ती ज्याप्रमाणे एखाद्या संसर्गजन्य रोगापासून स्वतःचे संरक्षण करते त्याचप्रमाणे सोयीस्कर मित्रांपासून सुद्धा व्यक्तीने स्वतःला जपले पाहिजे. ज्याला संसर्गजन्य आजार झाला आहे त्याचा सहवास आपल्याला आवडत नाही आणि आपण सावधपणे त्याला टाळतो; तो आजार पसरू नये म्हणून सहसा त्याला विभक्त करण्यात येते. त्याचप्रमाणे, जो तुमच्याबरोबर मौज-मजा करतो आणि जो तुमच्यातील वाईट प्रवृत्तींना खतपाणी घालतो त्याच्याबरोबर तुम्ही मैत्री करता कामा नये; तर चांगले सांगणारा जो तुमचा मित्र असतो त्याच्याशी तुम्ही संबंध ठेवले पाहिजेत.

…खरंतर, जे तुमच्यापेक्षा अधिक हुशार असतात, ज्यांच्या सहवासामध्ये तुम्ही अधिक प्रगल्भ होता, जे तुम्हाला प्रगती करण्यास, अधिक चांगल्या प्रकारे वागण्यास, आणि अधिक स्पष्टपणे बघण्यास, स्वतःवर प्रभुत्व मिळविण्यास साहाय्य करतात, अशांसोबतच तुम्ही मैत्री केली पाहिजे.

– श्रीमाताजी
(CWM 09 : 56-58)