Posts

श्रीमाताजी

तुम्ही योग्य मार्गावर आहात

साधना, योग आणि रूपांतरण – ०५

तुम्हाला जर खरोखरच या योगमार्गाचे (पूर्णयोगाचे) अनुसरण करायचे असेल आणि योगसाधना करायची असेल, तर ती तुम्ही कोणाकडून कौतुक किंवा मानसन्मान मिळावा यासाठी करता कामा नये; तर योगसाधना ही तुमच्या जिवाची अनिवार्य निकड असल्यामुळे केली पाहिजे, कारण त्याशिवाय अन्य कोणत्याच मार्गाने तुम्ही आनंदी होऊ शकणार नाही. लोकांनी तुमची प्रशंसा केली काय किंवा नाही केली काय, ती गोष्ट अजिबात महत्त्वाची नाही. तुम्ही अगोदरच स्वत:ला समजावले पाहिजे की, जसजसे तुम्ही सामान्य माणसाहून अधिक प्रगत होत जाल, त्यांच्या सामान्य जीवनपद्धतीहून अधिकाधिक दूर जाल, तसतशी लोकं तुमची प्रशंसा कमी प्रमाणात करू लागतील. आणि हे स्वाभाविकच आहे कारण की, ती लोकं तुम्हाला नीट समजून घेऊ शकणार नाहीत. मी पुन्हा एकवार सांगते की, या गोष्टीला अजिबात महत्त्व नाही.

तुम्ही प्रगती केल्याविना राहूच शकत नाही म्हणून (योग) मार्गावर प्रगत होत राहण्यामध्ये ‘खरा प्रामाणिकपणा’ सामावलेला आहे. तुम्ही ‘दिव्य जीवना’साठी स्वत:ला वाहून घेता कारण त्याविना तुम्ही राहूच शकत नाही; तुम्ही स्वत:चे रूपांतर करण्यासाठी धडपडता, प्रकाशाला उन्मुख होता कारण त्याविना तुम्ही राहूच शकत नाही. (हे सारे तुम्ही करता) कारण तेच तुमच्या जीवनाचे प्रयोजन असते.

जेव्हा हे असे असते तेव्हा खात्री बाळगा की, तुम्ही योग्य मार्गावर आहात.

– श्रीमाताजी (CWM 03 : 282-283)

/by
श्रीअरविंद

‘पूर्णयोगा’च्या मार्गावरील आवश्यक गोष्टी

आत्मशोधाच्या पाऊलवाटेवर… (२४)

माझ्या योगामध्ये (पूर्णयोगामध्ये) खरोखर, इतर जगतांचा – ‘परम आत्म्या’च्या स्तराचा, भौतिक जगताचा आणि दरम्यानच्या सर्व स्तरांचा – तसेच त्यांचा आपल्या जीवनावर व भौतिक जगतावर होणाऱ्या संभाव्य परिणामांचा आणि त्यांच्या पूर्ण अनुभवांचादेखील समावेश होऊ शकतो. पण हेदेखील शक्य आहे की, आधी केवळ ‘परमपुरुषा’च्या साक्षात्कारावर भर द्यायचा अन्यथा, ‘ईश्वरा’च्या अगदी एखाद्या पैलूवर म्हणजे जगदाधिपती आणि आपला व आपल्या कर्मांचा स्वामी असलेल्या ‘कृष्ण’, ‘शिव’ यांच्या साक्षात्कारावर भर द्यायचा; अन्यथा, विश्वात्मक ‘सच्चिदानंदा’वर भर द्यायचा आणि या ‘योगा’साठी (पूर्णयोगासाठी) आवश्यक असणारे पायाभूत परिणाम साध्य करून घ्यायचे; आणि नंतर त्या परिणामांपासून प्रगत होत, समग्र परिणामांकडे वळायचे. (म्हणजे) जर एखाद्याने ‘दिव्य जीवना’कडे वाटचाल करणे आणि भौतिक जीवनावर आत्म्याचे आधिपत्य निर्माण करणे’ हे ध्येय स्वीकारलेले असेल तर पूर्णयोगाचे पायाभूत परिणाम साध्य करून घेतल्यानंतर, मग त्याच्या समग्र परिणामांकडे वळायचे, हे शक्य आहे.

‘ईश्वरा’चा, ‘परमेश्वरा’चा साक्षात्कार ही निश्चितच आवश्यक गोष्ट आहे. पण प्रेम, श्रद्धा, भक्ती यांसहित त्याच्याकडे वळणे, स्वतःच्या कर्मांद्वारे त्याची सेवा करणे आणि त्याला जाणणे – त्याला ‘बौद्धिक आकलना’द्वारेच जाणले पाहिजे असे नाही तर ‘आध्यात्मिक अनुभूती’च्या माध्यमातून त्याला जाणणे – यादेखील ‘पूर्णयोगा’च्या मार्गावरील आवश्यक गोष्टी आहेत.

– श्रीअरविंद (CWSA 29 : 375)

/by
श्रीअरविंद

दोन आंतरिक आदर्श

आत्मशोधाच्या पाऊलवाटेवर… (१८)

मनुष्याला ज्या आदर्शांचे अनुसरण करणे शक्य आहे असे दोन आंतरिक आदर्श आहेत. पहिला आहे सामान्य मानवी जीवनाचा सर्वोच्च आदर्श आणि दुसरा आहे ‘योगमार्गा’चा दिव्य आदर्श.

..आपल्या समग्र अस्तित्वावर सुस्पष्ट, सशक्त व तर्कशुद्ध मनाचे आणि योग्य व तर्कशुद्ध इच्छाशक्तीचे नियंत्रण प्रस्थापित करणे; आपल्या भावनिक, प्राणिक आणि शारीरिक अस्तित्वावर प्रभुत्व संपादन करणे; आपल्या समग्र व्यक्तित्वामध्ये सुसंवाद निर्माण करणे आणि आपल्यामध्ये असलेल्या क्षमता, मग त्या कोणत्याही असोत, त्या विकसित करणे आणि जीवनामध्ये त्यांची परिपूर्ती करणे, हा मानवी जीवनाचा आदर्श आहे. विशुद्ध आणि ‘सात्त्विक बुद्धी’चे राज्य प्रस्थापित करणे, स्वतःच्या ‘स्वधर्मा’ची परिपूर्ती करत, ‘धर्मा’चे पालन करणे आणि स्वतःच्या क्षमतांनुसार सुयोग्य असे कर्म करणे आणि ‘बुद्धी’ व ‘धर्मा’च्या नियंत्रणाखाली ‘अर्थ’प्राप्ती आणि ‘काम’ पूर्ती करणे, हा हिंदू विचारप्रणालीनुसार, मानवी जीवनाचा आदर्श आहे.

तर दुसऱ्या बाजूला, स्वतःच्या सर्वोच्च ‘जीवात्म्या’चा किंवा ‘ईश्वरा’चा साक्षात्कार करून घेणे आणि आपले समग्र अस्तित्व त्या सर्वोच्च जीवात्म्याच्या सत्याशी किंवा दिव्य प्रकृतीच्या कायद्याशी सुसंवादी करणे; स्वतःमधील लहान-मोठ्या दिव्य क्षमतांचा शोध घेणे आणि जीवनामध्ये त्या क्षमतांची सर्वोच्च असलेल्या जीवात्म्याप्रति ‘यज्ञ’ म्हणून किंवा दिव्य ‘शक्ती’चे खरेखुरे साधन म्हणून परिपूर्ती करणे हे ‘दिव्य जीवना’चे उद्दिष्ट असते.

– श्रीअरविंद (CWSA 36 : 303-304)

/by
श्रीमाताजी

एका नवीन साक्षात्काराच्या दिशेने

ईश्वरी कृपा – २२

एके काळी माणसाची आध्यात्मिक अभीप्सा सगळ्या लौकिक गोष्टींपासून अलिप्त होत, जीवनापासून पलायन करत, नेमकेपणाने सांगायचे तर लढाई टाळत, संघर्षाच्या अतीत होत, साऱ्या प्रयत्नांपासून स्वतःची सुटका करून घेत, शांत, निष्क्रिय शांतिकडे वळलेली होती; या आध्यात्मिक शांतिमध्ये, संघर्ष, प्रयत्न, सर्व प्रकारच्या ताणतणावांची समाप्ती होत असेच; पण त्याबरोबरच सर्व त-हेच्या दुःखभोगांचीदेखील समाप्ती होत असे आणि यालाच आध्यात्मिक आणि दिव्य जीवनाची खरी आणि एकमेव अभिव्यक्ती मानले जात असे. यालाच ईश्वरी कृपा, ईश्वरी साहाय्य आणि ईश्वरी मध्यस्थी असे मानले जात असे.

आणि अगदी आत्तादेखील, यातनामय, तणावपूर्ण, अतितणावपूर्ण अशा या काळामध्ये, या सार्वभौम शांतिचे सर्वांकडून सर्वोत्तम व सर्वाधिक स्वागत केले जाते. हे सांत्वन लोकांना हवे असते आणि ते त्याची आशा बाळगून असतात. अजूनदेखील अनेकांसाठी हे ईश्वरी मध्यस्थीचे, ईश्वरी कृपेचे खरे लक्षण आहे.

खरे तर, व्यक्ती कोणताही साक्षात्कार करून घेऊ इच्छित असली तरी, तिने हिच परिपूर्ण व अक्षय शांती प्रस्थापित करून सुरुवात केली पाहिजे; या शांतिच्या आधारावरच व्यक्तिने कर्म केले पाहिजे; व्यक्ती अनन्य, वैयक्तिक आणि अहंभावात्मक मुक्तिचे स्वप्न पाहत असेल तर गोष्ट वेगळी, अन्यथा व्यक्ती तेवढ्यावरच थांबू शकत नाही. ईश्वरी कृपेचा अजूनही एक वेगळा पैलू आहे, प्रगतिचा हा पैलू जो सर्व अडथळ्यांवर विजय मिळवेल, हा पैलू जो मानवाला एका नवीन साक्षात्काराच्या दिशेने प्रेरित करेल, हा पैलू जो एका नवीनच जगताची द्वारे खुली करेल आणि या दिव्य साक्षात्काराचा लाभ केवळ थोड्या निवडक लोकांसाठीच शक्य होईल असे नाही तर, त्यांच्या प्रभावामुळे, त्यांच्या उदाहरणाने, त्यांच्या शक्तिमुळे उर्वरित मानवजातिलादेखील नवीन आणि अधिक चांगली परिस्थिती प्राप्त होईल. त्यामुळे, ज्या मार्गांच्या शक्यता आधीच दिसलेल्या होत्या असे भविष्यकालीन साक्षात्काराप्रत जाणारे मार्ग खुले होतील. ज्या व्यक्तींनी जाणिवपूर्वकतेने किंवा अजाणतेपणाने या नवीन शक्तींप्रत स्वतःला खुले केले असेल, अशा मानवांची एक संपूर्ण फळीच अधिक उच्च, अधिक सुसंवादी, अधिक परिपूर्ण अशा जीवनामध्ये उन्नत केली जाईल.

– श्रीमाताजी
(CWM 09 : 298)

/by
श्रीअरविंद
,

दिव्य जीवनासाठी योग

‘पूर्णयोगा’ची योगसूत्रे – १०

तुम्हाला योगाची प्रत्यक्ष हाक आलेली असू शकते आणि तुम्ही योगासाठी पात्रदेखील असू शकता, परंतु योगाचे विविध मार्ग आहेत आणि प्रत्येकाचे ध्येय व उद्दिष्ट भिन्न भिन्न असते. इच्छा-वासनांवरील जय तसेच जीवनातील सामान्य नातेसंबंध बाजूला ठेवणे आणि अनिश्चिततेकडून चिरस्थायी निश्चिततेप्रत वाटचाल करण्याचा प्रयत्न करणे या गोष्टी सर्व योगांमध्ये समानच असतात. व्यक्ती स्वप्न आणि निद्रा, तहान आणि भूक इ. वर विजय मिळविण्याचाही प्रयत्न करू शकते. परंतु जगाशी, जीवनाशी काहीही कर्तव्य नाही किंवा संवेदना मारून टाकणे किंवा त्यांच्या कृतींना पूर्णपणे अटकाव करणे या गोष्टी माझ्या योगाचा (पूर्णयोगाचा) भाग असू शकत नाहीत. दिव्य सत्याचा प्रकाश, सामर्थ्य, आनंद आणि त्यांची गतिशील निश्चितता जीवनामध्ये खाली उतरवून, त्यायोगे हे जीवन रूपांतरित करणे हे या योगाचे उद्दिष्ट आहे. हा ऐहिकाचा त्याग करणारा संन्यासवादी योग नसून, हा दिव्य जीवनाचा योग आहे.

– श्रीअरविंद
(CWSA 29 : 19)

/by
श्रीअरविंद

आध्यात्मिक आणि अतिमानसिक अतिमानवाचे जीवन :

उच्चतर अशा अतिमानसिक स्थितीप्रत उत्क्रांतीला घेऊन जाणाऱ्या, अतिमानसिक किंवा विज्ञानमय जीवांचे जीवन, म्हणजे ‘दिव्य जीवन’ असे यथार्थपणे म्हणता येईल. कारण ते जीवन दिव्यत्वामधील जीवन असेल; भौतिक जीवनामध्ये आविष्कृत झालेल्या, आध्यात्मिक दिव्य प्रकाशाच्या, शक्तीच्या आणि आनंदाच्या प्रारंभाचे ते जीवन असेल. हे जीवन मानसिक मानवी पातळी ओलांडून पलीकडे जात असल्यामुळे, ‘आध्यात्मिक आणि अतिमानसिक अतिमानवाचे जीवन’ असे या जीवनाचे वर्णन करता येईल.

परंतु अतिमानवत्वाच्या भूतकालीन किंवा वर्तमान संकल्पनांशी, त्याची गल्लत करता कामा नये. कारण, आजवरच्या सर्व संकल्पना या अतिमानवत्वाबद्दल असलेल्या ‘मानसिक कल्पनां’मध्ये मोडतात.

अतिमानवत्वाच्या ‘राक्षसी’ कल्पना :

विस्तारित झालेल्या व्यक्तिमत्त्वाच्या साहाय्याने, सामान्य मानवी पातळी ओलांडून वर जाणे, केवळ प्रतलाच्या दृष्टीनेच नव्हे तर, एकाच प्रतलावरील श्रेणींमध्येसुद्धा मानवी पातळी ओलांडून जाणे; पुष्ट झालेला आणि अतिशयोक्त अहंकार, मनाची वाढलेली शक्ती, प्राणिक शक्तीची वाढलेली ताकद, मानवी अज्ञानाच्या शक्तींचे अधिक सुधारित किंवा सघन आणि प्रचंड अतिशयोक्त असे रूप या साऱ्याचा समावेश अतिमानवत्वाच्या या ‘मानसिक’ कल्पनांमध्ये होतो. या गोष्टींप्रमाणेच, मानवावर अतिमानवाने बलपूर्वक वर्चस्व गाजविण्याची कल्पना देखील सामान्यतः यामध्ये अंतर्भूत केली जाते. परंतु, ही तर अतिमानवत्वाची नित्शेची (जर्मन तत्त्वज्ञ) संकल्पना ठरेल. फारफार तर त्यातून, (नित्शेने वर्णन केलेल्या) गोऱ्या कातडीच्या पशुचे किंवा काळ्या पशुचे किंवा कोणत्याही आणि सर्वच पशुंचे राज्य; एक प्रकारे, रानवट ताकदीकडे, बळाकडे आणि क्रौर्याकडे परतणे असा अर्थबोध होईल. परंतु मग ही उत्क्रांती असणार नाही; तर ते पुन्हा एकदा जुन्या आवेशयुक्त क्रूराचाराकडे वळणे ठरेल.

अन्यथा, मानवाचे स्वतःला ओलांडून, स्वतःच्या अतीत जाण्याचे जे शर्थीचे प्रयत्न चालू आहेत, त्या प्रयत्नामधून राक्षसाचा किंवा असुराचा उदय होण्यामध्ये त्याची परिणती होईल. मानवत्वाला
ओलांडण्याचे, त्याच्या अतीत जाण्याचेच प्रयत्न पण चुकीच्या दिशेने झालेले प्रयत्न असे त्याचे वर्णन करावे लागेल. स्वतःच्या तृप्तीसाठी, आत्यंतिक जुलमी किंवा अराजक शक्ती पणाला लावणारा, अत्यंत हिंसक आणि शिरजोर झालेला, मदोन्मत्त झालेला प्राणिक अहंकार, अशी ही अतिमानवाची ‘राक्षसी कल्पना’ ठरेल. परंतु महाकाय, पिशाच्च किंवा जगाचे भक्षण करणारा, राक्षस, जरी आजही अस्तित्वात असला, तरी तो गतकालीन युगधर्माचा भाग आहे. अशा प्रकाराचा मोठ्या प्रमाणावर उदय होणे म्हणजे सुद्धा प्रतिगामी उत्क्रांती ठरेल.

अतिमानवात्वाची ‘आसुरी’ कल्पना :

उग्र शक्तीचे प्रचंड प्रदर्शन, आत्म-जयी, आत्मधारक, अगदी ती तपस्व्याची आत्म-नियंत्रित मनःशक्ती आणि प्राणशक्ती का असेना, सामर्थ्यशाली, शांत किंवा थंड किंवा एकवटलेल्या ताकदीमुळे दुर्जयी झालेला, सूक्ष्म, वर्चस्ववादी, एकाच वेळी मानसिक व प्राणिक अहंकाराही उंचावलेला – हा अतिमानवात्वाचा ‘आसुरी’ प्रकार ठरेल.

परंतु भूतकाळामध्ये पृथ्वीने असे प्रकार पुरेसे अनुभवले आहेत आणि त्यांची पुनरावृत्ती करणे म्हणजे जुन्याच गोष्टी लांबविण्यासारखे होईल. या असुरांकडून किंवा राक्षसांकडून, तिला स्वतःच्या अतीत होण्याची कोणतीही शक्ती, तिच्या भविष्यासाठी खराखुरा लाभ होईल अशी कोणतीही शक्ती मिळण्याची शक्यता नाही. अगदी त्यातील महान किंवा असामान्य शक्तीसुद्धा पृथ्वीला केवळ तिच्या जुन्या कक्षेमध्येच अधिक विस्तृत परिघातच फिरवत राहतील. परंतु, आता जे उदयाला यावयास हवे ते अधिक कठीण पण अधिक सहज असे काही असावयास हवे.

खरे अतिमानवत्व :

तो आत्मसाक्षात्कार झालेला एक जीव असेल, आध्यात्मिक स्वची बांधणी झालेला जीव असेल, त्यामध्ये आत्माची प्रेरणा, आणि आत्म्याची गहनता असेल, त्यामध्ये त्याच्या प्रकाश, शक्ती आणि सौंदर्याची मुक्ती आणि सार्वभौमता असेल. तो मानवतेवर मानसिक आणि प्राणिक वर्चस्व गाजवू पाहणारा अहंकारी अतिमानव असणार नाही. अशा जीवाची स्वतःच्याच साधनांवर आत्मशक्तीची प्रभुता असेल. त्याचा स्वतःचा स्वतःवर ताबा असेल आणि आत्मशक्तीच्या योगे त्याचे जीवनावर प्रभुत्व असेल. उदयाला येण्यासाठी धडपडू पाहणाऱ्या दिव्यत्वेच्या प्रकटीकरणाद्वारे, एका नवीनच चेतनेच्या योगे, की ज्यामध्ये खुद्द मानवतेलाच, स्व-अतीत होणे गवसू शकेल; तिला आत्मपरिपूर्ती लाभू शकेल अशा एका चेतनेच्या योगे, त्याचे स्वतःवर आणि जीवनावर प्रभुत्व असेल. हेच एकमेव खरे अतिमानवत्व असेल आणि प्रकृतीच्या उत्क्रांतीमधील शक्यतेच्या कोटीतील हे एक खरेखुरे पुढचे पाऊल असेल.

– श्रीअरविंद
(CWSA 22 : 1104 -1105)

/by