पूर्णयोगांतर्गत पारंपरिक योग – २३
भक्तियोग
मानवी मन आणि मानवी जीव, जो अजूनही दिव्य झालेला नाही; परंतु ज्याला दिव्य प्रेरणा जाणवू लागली आहे आणि ज्याला दिव्यतेचे आकर्षण वाटू लागले आहे, अशा मनाला आणि जीवाला, त्यांचे श्रेष्ठ अस्तित्व मिळवून देणाऱ्या ईश्वराकडे वळविणे, हे सर्व योगांचे स्वरूप असते. भावनेच्या दृष्टीने, या ईश्वरोन्मुख वृत्तीचे पहिले रूप असते ते पूजाअर्चेचे. सामान्य धर्मामध्ये हा पूजाभाव बाह्य पूजेचे रूप धारण करतो आणि मग पुन्हा त्याला अगदी बाह्य विधिवत पूजेचे रूप प्राप्त होते. अशा प्रकारची पूजा सामान्यतः जरुरीची असते कारण बहुतांशी मानवसमूह हा त्यांच्या भौतिक मनांमध्येच जीवन जगत असतो; आणि त्यामुळे, कोणतेतरी भौतिक प्रतीक असल्याशिवाय, त्यांना ती गोष्ट अनुभवताच येत नाही. भौतिक-शारीरिक कर्मशक्तीविना आपण इतरकाही जीवन जगत असतो, हे त्यांना जाणवूच शकत नाही.
…हा पूजाभाव सखोल अशा भक्तिमार्गाचा एक घटक म्हणून परिवर्तित होण्याआधी, प्रेमभक्तिरूपी फुलाची पाकळी, तिचे श्रद्धासुमन त्या सूर्याच्या दिशेने, म्हणजे ज्याची पूजा केली जाते त्या ईश्वराच्या दिशेने आत्मोन्नत होण्याची आवश्यकता असते. आणि त्याचबरोबर, जर का तो पूजाभाव अधिक गाढ असेल तर, त्याचे ईश्वराबाबतचे चढतेवाढते आत्मसमर्पण आवश्यक असते. ईश्वराशी संपर्क येण्यासाठी सुपात्र बनावयाचे असेल, आपल्या आंतरिक अस्तित्वाच्या मंदिरामध्ये ईश्वराचा प्रवेश व्हावा, असे वाटत असेल, आपल्या हृदय-गाभाऱ्यामध्ये त्याने आत्म-प्रकटीकरण करावे असे आपल्याला वाटत असेल, तर या आत्मसमर्पणापैकी एक घटक हा आत्मशुद्धीकारक असणे आवश्यक असते. हे शुद्धीकरण नैतिक स्वरूपाचे देखील असू शकते. परंतु नैतिकतावादी मनुष्याला ज्या प्रकारचे न्याय्य व निर्दोष कर्म अपेक्षित असते, केवळ तसे हे शुद्धीकरण नसते; किंवा जेव्हा आपण योगदशेप्रत येऊन पोहोचतो तेव्हा, औपचारिक धर्मामध्ये ईश्वरी कायद्याचे पालन म्हणून जे सांगितले जाते, त्या अर्थानेही आत्मशुद्धीकरण पुरेसे नसते; तर खुद्द ‘ईश्वर’ या संकल्पनेच्या किंवा आपल्या अंतरंगातील ईश्वराशी जे जे काही विरोधात जाणारे असेल त्या त्या साऱ्याचे विरेचन, त्या साऱ्या गोष्टी फेकून देणे, हे येथे अपेक्षित असते. पहिल्या प्रकारामध्ये आपण आपल्या भावनेची सवय व आपल्या बाह्य कृती या ईश्वराचे अनुकरण असल्याप्रमाणे बनत जातात; तर दुसऱ्या प्रकारामध्ये आपली प्रकृती ही ईश्वराच्या प्रकृतीसारखी बनत जाते. आंतरिक पूजाभाव आणि विधिवत पूजाअर्चा यांचा जो संबंध असतो, तसाच संबंध ईश्वराशी असलेले सादृश्य आणि नैतिक जीवन यामध्ये असतो. ईश्वराशी असलेले हे आंतरिक सादृश्य ‘सादृश्यमुक्ती’मध्ये परिणत होते; या सादृश्यमुक्तीमुळे आपल्या कनिष्ठ प्रकृतीची सुटका होऊन, तिचे ईश्वरी प्रकृतीमध्ये रूपांतरण होते.
– श्रीअरविंद
(CWSA 23-24 : 572-573)
- साधना, योग आणि रूपांतरण – २५७ - February 19, 2025
- साधना, योग आणि रूपांतरण – २५६ - February 18, 2025
- साधना, योग आणि रूपांतरण – २५५ - February 17, 2025
